1773 Mühendishane-i Bahr-i Hümâyûn döneminden beri Türkiye’nin mühendislik ve sanayileşme tarihini oluşturan İstanbul Teknik Üniversitesi; 250 yıldır bilim, teknik, araştırma, teknoloji ve eğitim alanlarında üstlendiği öncü görevi ile önemli bir ekol oluşturmaktadır. Bu sayımızda, İTÜ’nün Türkiye’de ve dünyada öncülük ettiği alanları iki bölümde ele alacağımız İTÜ’de ‘İlk’ler yazı serisinin ilk kısmına yer veriyoruz. İlk bölümde ‘Yurtdışında İTÜ’yü ve Türkiye’yi temsil eden öncü bilim insanları’ ve ‘Bilim ve mühendislikte İTÜ’lü öncü kadınlar’ olarak iki başlıkta incelediğimiz seri, önümüzdeki sayıda ‘İTÜ’nün öncü hocaları’, ‘Bilimsel ilerlemeye ve üniversite reformuna katkıda bulunan yabancı hocalar’ ve ‘Günümüzün en etkili bilim insanları arasında ilham veren İTÜ’lü kadınlar’ konuları ile devam edecek.
Yurtdışında İTÜ’yü ve Türkiye’yi temsil eden öncü bilim insanları
Prof. Dr. Emin Turan Onat (1925-2000)
[1,2]: Emin Turan Onat, 1948’de İTÜ’den yüksek makina mühendisi olarak birincilikle mezun olmuştur. 1951 yılında İTÜ’de Prof. Dr. Mustafa İnan’ın danışmanlığında doktorasını tamamladığında, makina bölümünde doktora yapan ilk kişiydi. Hocası Ord. Prof. Dr. Ratip Berker’in de destekleriyle 1949-1950 tarihleri arasında Paris Akademisi’nde araştırma görevlisi olarak çalışan Emin Turan Onat, 1951-1954 yılları arasında Brown Üniversitesi’nde araştırmacı olarak çalışmıştır. 1954’te Türkiye’ye dönen E. Turan Onat, 1957’de tekrar Brown Üniversitesi’ne giderek 1965’e kadar burada doçent olarak çalışmıştır. 1965’te Yale Üniversitesi’ne geçmiş ve 1990-1995 arasında Yale Üniversitesi’nde Calhoun College’ın yöneticilik görevini yürütmüştür. Çalışmaları, katı maddelerde viskoelastisite ve plastisite ile mühendislik malzemelerindeki kırılmalara odaklanan Prof. Onat, uzun yıllar aynı zamanda Brown ve Yale üniversitelerinde atom enerjisi ile ilgili çalışmalar yapmış; Cambridge, Oxford, Illinois, Tianjin, Ruhr üniversiteleri ve daha birçok üniversitede misafir profesör olarak çalışmıştır. 1962 yılında Mathematical Review dergisinde yardımcı editör, 1955-1956 yıllarında Applied Mechanics dergisinde yönetici editör görevlerini yürütmüş ve Journal of Plasticity dergisinin editoryal danışma kurulunda yer almıştır. 1963 yılında Guggenheim Fellowship Ödülü, 1967 yılında TÜBİTAK Bilim Ödülü ve 1989 yılında Alexander von Humboldt Vakfı Bilim Ödülü’nü kazanmıştır.
Prof. Dr. Vedat Arpacı (1928-2018)
[3,4]: İTÜ Makina Mühendisliği’nden 1952 yılında yüksek mühendis unvanı ile ve birincilikle mezun olmuştur. Massachutes Institute of Technology’de (MIT) iki yıllık bir sürede ısı transferi konusunda doktorasını tamamladıktan sonra 1959’da Michigan Üniversitesi’nde çalışmaya başlamıştır. 1961 yılında doçent, 1964’te profesör unvanını almıştır. 2002 yılında emekli olana kadar araştırma ve eğitim alanlarında ısı transferi ve termodinamik konularında tüm dünyada öncü çalışmalar yürütmüştür. 140 kadar basılı yayını bulunan Vedat Arpacı’nın çalışmaları, termal akışkan bilimlerin de ötesine uzanarak fizik ve matematiğin derinliklerine nüfuz etmektedir. Conduction Heat Transfer ve Poul Larsen ile yazdığı Convection Heat Transfer kitapları ısı transferinin öğretimi konusunda devrim yaratmıştır. 1998 yılında ısı ve kütle transferi konusunda yaptığı çalışmalarla mühendislik bilimleri alanında TÜBİTAK Bilim Ödülü’nü kazanan Vedat Arpacı, Amerikan Makine Mühendisleri Derneği’nin (ASME) Isı Transferi Anma Ödülü, Max Jacob Anma Ödülü ve daha birçok ulusal ve uluslararası ödüle sahiptir. Hem üniversite kampüsü genelinde hem de Makine Mühendisliği bölümü özelinde pek çok öğretim ödülüne sahip Prof. Arpacı’nın danışmanlığını yaptığı 45 doktora öğrencisi, endüstri ve akademide önemli pozisyonlara gelmişlerdir.
Emeritus Prof. Dr. Ziya Akçasu (1924-2021)
[5,6]: Nükleer Fizik ve Makromoleküler Bilim ve Mühendislik Profesörü Ziya Akçasu, 1948 yılında İTÜ Elektrik Elektronik Bölümü’nden yüksek mühendis unvanı ile mezun olmuştur. Profesör Mustafa Santur’un asistanlığını yaptığı dönemde radyo, televizyon ve radar teknolojisi konularında çalışan Akçasu, Eisenhover’ın ‘Barış İçin Atom Programı’ ile Amerika’ya giderek Argonne Milli Araştırma Laboratuvarı’nda bir senelik eğitimin ardından nükleer reaktörlerin dinamiği ve gürültü analizi konularına yönelmiştir. 1963 yılında Michigan Üniversitesi Nükleer Mühendislik Bölümü’nde doktor, 1965 yılında doçent ve 1968 yılında profesörlük unvanlarını almıştır. 1960 yılında Prof. Dr. Abdi Dalfes ile yaptıkları çalışmada nonlinear geri beslemeli nükleer reaktörlerin kararlılık kriteri, 1977 yılında Polonyalı bir matematikçi tarafından çift çekirdekli reaktörlere uygulanmıştır. Prof. Akçasu, 1965-1969 yılları arasında New York’ta Brookhaven Ulusal Laboratuvarı’nda Teorik Reaktör Fiziği Bölümü’nde misafir araştırmacı, 1969-1970 yıllarında İTÜ ve Çekmece Nükleer Araştırma Merkezi’nde ve 1978-1984 yılları arasında ABD Maryland’de Ulusal Standartlar Bürosu’nda misafir profesör olarak görev almıştır. American Nuclear Society bilimsel kuruluşuna üye olan Ziya Akçasu, 1986 yılında ‘American Society for Engineers Education’ tarafından verilen Glenn Murphy Ödülü ve 1992 yılında Michigan Üniversitesi tarafından Araştırmada Mükemmeliyet Ödülü’ne layık görülmüştür. 1992 yılında ‘Nükleer Reaktör Kuramı ve Reaktör Dinamiği’, ‘Polimer Fiziği’ ve ‘İstatistik Mekanik’ konularındaki çalışmaları ile TÜBİTAK Bilim Ödülü’nü kazanmıştır. Michigan Üniversitesi’nden 1995 yılında emekli olan Prof. Akçasu, 2010 yılına kadar Emeritus Profesör olarak görevini sürdürmüştür.
Prof. Dr. Fazıl Erdoğan (1925-2015)
[7,8]: Kırılma mekaniğinde uluslararası üne sahip Fazıl Erdoğan, 1948 yılında İTÜ Makina Mühendisliği Bölümü’nden yüksek mühendis unvanı ile mezun olmuştur. 1952 yılına kadar İTÜ’de öğretim elemanı olarak çalıştıktan sonra doktora eğitimini Pennsylvania’daki Leigh Üniversitesi’nde 1955 yılında tamamlamıştır. 1957’de aynı okulda ders vermeye başlayan Fazıl Erdoğan, ilerleyen yıllarda Makine Mühendisliği ve Mekanik Kürsüsü Başkanlığı ile Rossin Mühendislik ve Uygulamalı Bilimler Fakültesi Geçici Dekanlık görevlerini yürütmüştür. 1960 ve 70’lerde öğrencileriyle geliştirdiği analitik yaklaşımlar ile tüm dünyada matematik ve deneysel mekanik çalışmalarında yeni ufuklar açan Fazıl Erdoğan, Almanya’da çeşitli üniversitelerde ve Danimarka Teknik Üniversitesi’nde misafir profesör olarak çalışmıştır. NASA ve Birleşik Devletler Ulusal Bilim Vakfı’nın 30 yılı aşkın süre desteklediği Prof. Erdoğan’ın, uçaklar, köprüler, binalar ve diğer mühendislik sistemlerindeki malzemelerin kırılma mekaniği ve uygulamalı matematik konularında yaptığı çalışmalar büyük ilgi toplamıştır. 200’ü aşkın bilimsel makalesi ve sayısız ödülü bulunan Prof. Dr. Fazıl Erdoğan, iki defa Alexander von Humboldt Vakfı Bilim Ödülü’nü, 1993 yılında Mühendislik Bilimi Topluluğu A.C. Eringen Madalyası’nı kazanmış ve 1997 yılında ABD’de bir mühendisin erişebileceği en büyük onur olan Mühendislik Akademisi üyeliğine seçilmiştir. 2015 yılında vefat eden Prof. Dr. Fazıl Erdoğan’ın mirasını bugün, yetiştirdiği 40’tan fazla doktora öğrencisi ve diğer öğrencileri yaşatmaktadır.
Emeritus Prof. Dr. Turhan Nejat Veziroğlu (1924 - )
[9,10]: Profesör Nejat Veziroğlu, 1941’den 1943’e kadar İstanbul Teknik Üniversitesi’nde 1,5 yıl okumuş; daha sonra 1943’te II. Dünya Savaşı sırasında Imperial College London’a giderek Makine Bölümü’nden 1946 yılında mezun olmuştur. 1951’de Londra Üniversitesi’nden ısı transferi üzerine doktora derecesi alan Nejat Veziroğlu, 1962 yılında Miami Üniversitesi’nde öğretim üyesi olarak çalışmaya başlamıştır. 1965 yılında Birleşmiş Milletler’e bağlı Hidrojen Enerjisi Teknolojileri Merkezi’ni eşi Dr. Ayfer Veziroğlu ile birlikte kurmuştur. 1965 yılında lisans çalışmaları yöneticisi olmuş ve Mühendislik ve Mimarlık Okulu’nun ilk doktora programını başlatmıştır. 1971 ile 1975 yılları arasında makine mühendisliği bölüm yöneticiliği yapmış, bu süre zarfında 1973 yılında Temiz Enerji Araştırma Enstitüsü’nü (Clean Energy Research Institute) kurarak 1975 ile 1979 yılları arasındaki araştırmalarda dekan yardımcılığı görevini yürütmüştür. 2004-2007 yılları arasında görevli iznine ayrılarak İstanbul’da Birleşmiş Milletler Uluslararası Hidrojen Enerjisi Teknolojileri’ni kurmuştur. 350 civarında bilimsel makale ve rapora sahip Turhan Nejat Veziroğlu, 15 Mayıs 2009’da Miami Üniversitesi’nde Emeritus Profesör unvanını almıştır. 1974 yılında Türkiye Cumhurbaşkanlığı Bilim Ödülü, 1981 yılında Çin Xian Jiaotong Üniversitesi tarafından ‘fahri profesör’ unvanı, 1986 yılında Global Energy Society tarafından Energy for Mankind Ödülü almış ve 1988 yılında Arjantin Bilim Akademisi’ne (Argentinean Academy of Sciences) seçilmiştir. Dünya Enerji Konseyi başkanlığı da yapmış olan Nejat Veziroğlu, temiz enerji ve hidrojen enerjisi çalışmaları sebebiyle 2000 yılında Nobel’e aday gösterilmiştir.
Prof. Dr. Mehmet Toner (1958 - )
[11,12,13]: İstanbul Teknik Üniversitesi Makina Mühendisliği Bölümü’nden 1983 yılında mezun olan Mehmet Toner, 1985’te Massachutes Institute of Technology’de (MIT) yüksek lisans ve 1989’da tıbbi mühendislik alanında doktorasını tamamlamıştır. Doktorasını tamamladıktan sonra Harvard Üniversitesi Tıp Fakültesi biyomedikal mühendisliği alanında yardımcı doçent olarak göreve başlayan Toner, 2002 yılında profesör unvanı almıştır. 2021 yılında Mehmet Toner’e dünyada ve ülkemizde bilim ve teknolojinin ilerlemesine yaptığı büyük katkılar ve uluslararası düzeydeki önemli başarıları nedeniyle İTÜ Senatosu tarafından ‘fahri doktor’ unvanı verilmiştir. Özellikle kanser tedavisi alanında yaptığı çalışmalarla birçok ödülün sahibi olan Mehmet Toner’in 60’ın üzerinde patenti, 350’den fazla bilimsel yayını bulunmaktadır. Harvard Tıp Fakültesi’nin en büyük ve orijinal eğitim araştırma hastanesi olan Massachusetts General Hospital’da Tıp ve Cerrahide Mühendislik Merkezi’nin kurucu ortağı ve NIH BioMEMS (Ulusal Sağlık Enstitüleri BioMicroElectroMechanicalSystems) Araştırma Merkezi’nin kurucusu ve Biyomedikal Mühendislik Araştırma ve Eğitim Programları direktörüdür. Cryobiology, CryoLetters, Cell Preservation Technology, Annual Reviews in Biomedical Engineering ve Nanomedicine olmak üzere birçok bilimsel derginin editoryal kurulunda yer alan Prof. Dr. Mehmet Toner, 1994’te Amerikan Makine Mühendisleri Derneği (ASME) tarafından biyomühendislik alanında YC Fung Fakülte Ödülü, Whitaker Vakfı Özel Fırsat Ödülü, 1997’de Harvard ve MIT tarafından John F ve Virginia B Taplin Öğretim Üyesi Ödülü’nü kazanmıştır. 1998’de Amerika Tıp ve Biyolojik Mühendislik Enstitüsü’ne kabul edilen Dr. Toner, çok sayıda biyoteknoloji ve tıbbi cihaz şirketi ve start-up’ın bilimsel danışma kurullarında görev yapmaktadır.
Emeritus Prof. Dr. Sadık Esener (1956 - )
[14]: Nano Mühendislik ve Elektrik ve Bilgisayar Mühendisliği Profesörü Sadık Esener, 1979 yılında İTÜ Elektronik ve Telekomünikasyon Mühendisliği’nden lisans, 1981 yılında Michigan Üniversitesi’nden yüksek lisans derecesini almıştır. Doktorasını, 1987 yılında University of California San Diego’da (UCSD) ‘Uygulamalı Fizik ve Elektrik Mühendisliği’ dalında tamamlayan Esener, 1993’te DNA konusundaki çalışmalarına başlamış ve bu araştırmalar sonucunda arkadaşları ile birlikte elektronik çipler ve DNA profillemesini gerçekleştirdiği Nanogen firmasını kurmuştur. Halen UCSD Jacobs School of Engineering ‘Nano Mühendislik’ ve ‘Elektrik ve Bilgisayar Mühendisliği’ bölümlerinde profesörlük görevine devam eden Esener, 2006 ve 2009 yıllarında UCSD’de iki kez yılın hocası seçilmiştir. 350’den fazla bilimsel yayını, 23 patent ve pek çok kitapta bölüm yazarı olan Sadık Esener, Amerika’da önde gelen kanser araştırma merkezlerinden olan Oregon Sağlık ve Bilim Üniversitesi’nde (OHSU) Kanser Erken Tespit ve İleri Araştırmalar Merkezi’nin direktörüdür. Birleşik Devletler Ulusal Kanser Enstitüsü tarafından finanse edilen Nano-Tümör Kanser Nanoteknoloji Mükemmeliyet Merkezi’nin yöneticisi ve baş araştırmacısı olarak görevini yürüten Esener, aynı zamanda 40’tan fazla doktora öğrencisi yetiştirmiştir. Prof. Esener’in araştırma konuları, elektrik ve optik mühendisliği, nano mühendislik ve biyomedikal uygulamalara yönelik malzeme bilimleri de dahil olmak üzere kanserin erken teşhisiyle ilgili birçok bilimsel alandaki projeleri içermektedir.
Bilim ve mühendislikte İTÜ’lü öncü kadınlar
Birçok konuda ‘ilk’leriye öne geçen İstanbul Teknik Üniversitesi, Atatürk’ün 1927’de Yüksek Mühendis Mektebi’ne kız öğrencilerin alınması kararı ile Türkiye’de kadınlara mühendislik eğitimi ve diploması sağlayan ilk kurum olarak da Cumhuriyet tarihinde büyük bir öneme sahiptir. İTÜ’nün 250 yıllık tarihinde, ulaşabildiğimiz bilgiler ile ilham veren kadınları inceliyoruz.
Sabiha Rıfat Gürayman (1910-2003)
(15,16,17): Atatürk’ün emri ile Mühendis Mektebi’ne kız öğrenci alınacağını duyunca son anda kayıt yaptıran Sabiha Rıfat ve arkadaşı Melek Erbul, 350 erkek öğrenci arasında okulun ilk kız öğrencileridir. 1927’de girdiği İnşaat Mühendisliği’nden 1933’te mezun olarak Cumhuriyet döneminin ilk Türk kadın mühendislerinden olan Sabiha Rıfat, Mühendis Mektebi’ne girdikten sonra okulun voleybol takımına katılarak ilk defa erkekler arasında bir kadın sporcu olarak birçok resmi maçta oynamıştır [18,19]. Mezun olduktan sonra Ankara’da Nafıa Müdürlüğü’nde (Bayındırlık Bakanlığı) çalışmaya başlayan Sabiha Rıfat, 1935 yılında Ankara-Beypazarı Karayolu’na köprü yapımında çalışmıştır. Resmi adı Karagedik olan köprü, Sabiha Hanım’a ithafen ‘Kız Köprüsü’ olarak anılmaktadır [18]. Yine 1935 yılında Yapı ve İmar İşleri Başkanlığı’na geçen Sabiha Rıfat, çok sayıda okul, hastane, hükümet konağı, halkevi gibi resmi binaların mimari ve statik projelerinde görev almıştır. Meslek hayatının en önemli eseri olarak kabul ettiği Anıtkabir’in inşaatında kontrol mühendisi olarak 10 yıl boyunca Ord. Prof. Emin Onat, Prof. Orhan Arda ve Prof. Paul Bonatz ile çalışmıştır. Sabiha Rıfat aynı zamanda 1954 yılında İnşaat Mühendisleri Odası’na üye olan ilk kadındır [20]. Atatürk’e olan borcunu Anıtkabir inşaatındaki göreviyle ödediğini ifade eden Sabiha Rıfat Gürayman’ın yaşamı, 2022 yılında Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları tarafından yayımlanan Günseli Naymansoy’un Anıtkabir’deki Kadın Eli -Sabiha Rıfat Gürayman adlı kitabında anlatılmaktadır.
Hürriyet Sırmaçek (1912-1983)
[17,21]: Türkiye’nin ilk çelik köprü uzmanı kadın mühendisi Hürriyet Sırmaçek, 1929 yılında Yüksek Mühendis Mektebi’nde eğitimine başlamış ve 1935’te Türkiye’nin üçüncü kadın yüksek yol (inşaat) mühendisi olarak mezun olmuştur. Mezun olduğu sene sınıfındaki tek kız öğrencidir. Mezuniyetinden sonra Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları’na yüksek mühendis olarak atanan Hürriyet Sırmaçek, 10 yıl sonra kıdemli mühendisliğe terfi ederek teknik müşavir olur. 1944’ten 1964’e kadar Devlet Demiryolları’nda Başmüfettiş, 1. Sınıf Başmühendis, Teknik Müdür, Birinci Sınıf İşletme Müdürlüğü ve TCDD Genel Müdürlük Müşavirliği görevlerine yükseltilen Hürriyet Hanım, 1971 yılında Güneydoğu Anadolu Bölgesel Gelişme Projesi Master Plan çalışmalarında, TCDD İşletme Genel Müdürlüğü Müşaviri olarak görevlendirilmiştir. Sivas Lokomotif ve Vagon Fabrikası’nda kontrol mühendisi olarak statik hesap ve betonarme hesaplarında çalışan Hürriyet Sırmaçek, Türkiye’de ilk defa ‘T’ tabliye kirişi ve çelik kafes köprü hesaplamalarını yapmıştır. 1956 yılında İnşaat Mühendisleri Odası Yönetim Kurulu’nun ilk kadın üyesi olan Hürriyet Sırmaçek, bir süre Yönetim Kurulu Başkanlığı görevini de yürütmüştür [20]. Türkiye Köprü ve İnşaat Cemiyeti kuruculuğu, Türkiye Yüksek Mühendisler Birliği Yönetim Kurulu Üyeliği ve Genel Sekreterliği, Soroptimist Kulüpler Birliği Türkiye Başkanlığı, Erenköy Kız Lisesi Mezunlar Derneği Başkanlığı yapmıştır. 1971 yılında emekli olmuştur.
Mülhime Yazar
[22, 23]: Türkiye’nin İlk kadın Yüksek Su Mühendisi 1938’de Yüksek Mühendis Mektebi’nden mezun olmuştur. Eşi Fahir İnce ile Yüksek Mühendis Mektebi’nde aynı sınıfta okuyan Mülhime Hanım, sınıf birincisi olarak mezun olurken Fahir İnce de sınıf ikincisi olarak mezun olmuştur (Cumhuriyet gazetesi, 1938) [24].
Altan Edige (1927-1977)
[25, 26]: 1947 tarihinde girdiği Teknik Üniversite’den 1953’te ‘Yüksek Makina Mühendisi’ olarak mezun olan Altan Edige, Türkiye’nin ilk kadın makina mühendisidir. Özellikle tasarı geometri ve teknik çizim konularında başarılı olan Altan Edige, aynı zamanda temel mühendislik derslerinin yanı sıra buhar makineleri, buhar türbinleri, buhar kazanları, soğutma, demiryolu işletmesi gibi derslerde başarılı olur. Stajını Haliç Tersanesi’nde tamamlayan Altan Edige, hava pompaları konusunda çalışma yapmıştır. Mezun olduktan sonra bir süre Türkiye’nin en eski ve en büyük halı fabrikası olan Kula Mensucat Fabrikası’nda çalışmıştır. 1956 yılında evlendikten sonra bir süre Adapazarı’nda çalıştıktan sonra eşiyle birlikte Batı Almanya’ya gider ve Hamburg yakınlarındaki Ahrensburg şehrine yerleşirler. 1975 yılında emekli olmuştur.
Prof. Dr. Suna Atak (1935 - )
[27, 28, 29]: İTÜ Maden Fakültesi’nin ilk kız öğrencileri olarak Suna Atak, 1953’te Işık Kumbasar ile birlikte girdiği okuldan 1958’de maden yüksek mühendisi olarak mezun olmuştur. Prof. Dr. Suna Atak, mezuniyetinden sonra kısa bir süre DSİ Yeraltı Suları Dairesi’nde çalışmış, daha sonra Maden Fakültesi Cevher Hazırlama Kürsüsü’ne asistan ve uzman mühendis olarak girmiştir. Yüksek lisansını 1966’da Colorado School of Mines’ta, doktorasını 1981’de İTÜ Maden Fakültesi’nde tamamlamıştır. Türk Maadin şirketinde çalışırken dört flotasyon tesisinin (cıva, antimon, bakır, molibden) kuruluşuna katkıda bulunmuştur. 1983-1984 akademik yılında çalışmalarına Fullbright bursu ile Columbia Üniversitesi’nde devam eden Suna Atak, 1987’de doçent, 1992’de profesör olmuştur. Çalışma alanları yüzey kimyası, flotasyon ve cevher hazırlama olup; İTÜ Vakfı tarafından yayımlanan ‘Flotasyon- Cevher Hazırlamada 100 Yıl’ adlı kitabı bulunmaktadır. 2002’de emekli olan Suna Atak İTÜ Vakfı Mütevelli Heyeti üyesidir.
Prof. Dr. Işık Kumbasar (1934 - )
[27,28,30]: 1958 yılında İTÜ Maden Fakültesi’nden mezun olan Prof. Dr. Işık Kumbasar, 1959 yılında İTÜ Maden Fakültesi Mineraloji ve Maden Yatakları Kürsüsü’ne teknisyen asistan olarak atanmıştır. 1964’te bu kürsüde doktorasını tamamlayarak 1969’da doçent ve 1977’de profesör olmuştur. Mineraloji, kristallografi, optik mineraloji, x-ışınları ve cevher mikroskopisi derslerini veren Kumbasar, bor ve zeolitler üzerine yoğunlaşmış ve Türkiye’deki borat yataklarında oluşan yeni bir minerali saptamıştır. 1965-1967 yıllarında ABD’de Colorado School of Mines, 1972’de İtalya’da Pavia Üniversitesi ve 1994-95’te New York Amerikan Doğa Tarihi Müzesi’nde bor minerallerinin kristal yapıları ile ilgili araştırmalar yapmıştır. 2018 yılında İTÜ Maden Fakültesi’nde açılan ‘Mineraller ve Kayaçlar Müzesi’, büyük çoğunlukla 1999’da Işık Akman Kumbasar yürütücülüğünde tamamlanan ‘Türkiye Mineral Araştırma ve Geliştirme Projesi’ kapsamında Türkiye’nin çeşitli bölgelerinden toplanan örneklerle oluşturulmuştur. 2001 yılında emekli olan Işık Kumbasar, The Society of Mineral Museum Professionals ve İTÜ Vakfı Mütevelli Heyeti üyesidir.
Maden Fakültesi’nin diğer ilk kız öğrencilerinden, Reyhan Akşit (59 sınıfı), Sevgi Aydın Doğu (66 sınıfı) ilk Petrol Yüksek Mühendisi; Azra Nur Tütüncü (75 sınıfı) ve Nalan Kocaman (75 sınıfı) 1980’de Türkiye’nin ilk kadın jeofizik mühendisleri olarak 1980’de mezun olmuşlardır [27,28].
Nezihe Önyay
[22, 26]: 1933 yılında Elektromekanik Enstitüsü’ne kayıt yaptıran ilk kız öğrenci Nezihe Önyay, 1939 yılında altı yıllık eğitimini tamamlayarak Yüksek Mühendis Mektebi Elektromekanik Şubesi’nden mezun olmuştur. Türkiye’nin ilk kadın elektromekanik mühendisi Nezihe Önyay, Türkiye’de elektrik üretiminin yaygınlaşmasında önemli bir paya sahiptir.
Asiye Senia Menküer
[22, 23]: 1940 yılında Yüksek Mühendis Mektebi’nden mezun olan Asiye Senia Menküer, Türkiye’nin ilk kadın yüksek elektrik ve haberleşme mühendisidir. TRT’nin kurucularından ve ilk yönetim kurulu üyelerinden Asiye Senia Menküer, yurtdışındaki çalışmalarıyla önemli katkılar sağlamış, radyo ve televizyon sahasındaki yenilikleri ülkemize kazandırmıştır.
Celile Berk Butka (1915-1984)
[31, 32]: 1942 yılında Yüksek Mühendis Mektebi’nden mezun olan Celile Berk, Türkiye’nin ilk kadın mühendis-mimarıdır. 1946-1947 yılları arasında Massachusets Institute of Technology’de (MIT) Mimarlık ve Planlama dalında İstanbul’un Sanatoryumları üzerine master tezini yazan Celile Berk, daha sonra Yrd. Doçent olarak İTÜ’ye dönmüştür. Arnavut mimar ve politikacı olan Kemal Butka ile evlenerek 1948’de İstanbul’da bir mimarlık ofisi kurmuşlardır. Daha sonra Detroit, New York, New Jersey, Ohio, Toronto, Ontario, Pennsylvania gibi Amerika’da birçok yerde büyük ölçekli ve teknik mimari projeler geliştirmiştir. 1984’te New York’ta vefat etmiştir. Sanatoryumlar ve Konya Evleri olmak üzere Türkçe kaleme aldığı iki kitabı bulunmaktadır. Kişisel arşivi Kadın Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi Vakfı’na bağışlanmıştır.
Prof. Dr. Leman Cevat Tomsu (1913-1988)
[31, 33, 34, 35, 36]: İlk, orta ve lise eğitimini Erenköy Kız Lisesi’nde tamamlayan Leman Tomsu ve aynı liseden arkadaşı Münevver Belen, Güzel Sanatlar Akademisi Yüksek Mimari Şubesi’ne kabul edilen ve buradan mezun olan ilk kadın öğrencilerdir. Leman Tomsu ve Münevver Belen, 1934’teki mezuniyetlerinden sonra da birlikte pek çok ortak projede çalışmışlardır. Leman Tomsu, 1935’ten 1941’e kadar İstanbul Belediyesi İmar Müdürlüğü’nde çalışmıştır. 1941 yılında Yüksek Mühendis Mektebi’nde asistan olarak çalışmaya başlayan Tomsu, 1942 yılında Türk sivil mimarisini ele aldığı ‘Bursa Evleri’ üzerine yeterlilik tezi ile doçent olmuş, 1960 yılında da profesörlük unvanını almıştır. İTÜ’de göreve başladıktan sonra bir kısmı Ord. Prof. Emin Onat ile olmak üzere oldukça geniş bir yelpazede bina projeleri hazırlamış, çeşitli yarışmalarda dereceler kazanmıştır. Mimarlık Vakfı tarafından 2013 yılına basılan Neslihan Türkün Dostoğlu ve Özlem Erdoğdu Erkarslan’ın Mimar Leman Cevat Tomsu: Türk Mimarlığında Bir Öncü, 1913-1988 adlı kitabı, Leman Tomsu’nun hem profesyonel hem de kişisel yaşantısı hakkında detaylı bir biyografi sunmaktadır.
Prof. Dr. Remziye Hisar (1902-1992)
[37, 38]: Prof. Dr. Remziye Hisar, Türkiye’nin ilk kadın kimyageri ve Sorbonne Üniversitesi’nden mezun olan ilk Türk kadın bilim insanıdır. Darülfünun’da kimya bölümünü kazanan Remziye Hanım, 1930’da doktorasını yapmak için Paris’e gider ve 1933’te doktorasını tamamlayarak İstanbul Üniversitesi’nde ülkenin ilk dört kadın doçentinden biri olarak kimya bölümünde göreve başlar. Bu dönemde Sorbonne Üniversitesi’nde doktora yapan ilk kadındır. 1947 yılında İTÜ’de makine ve kimya doçenti olarak görevine başlayan Remziye Hisar, 1959 yılında profesör olmuş ve 1973’te emekli olmuştur. 1955 yılında Fransa’da ‘Officiel d'Academie Nişanı’na layık görülmüş ve 1991 yılında TÜBİTAK Hizmet Ödülü almıştır. Türkiye’de kimya biliminin gelişimine önemli katkılar sağlayan Remziye Hisar’ın dördü çeviri olmak üzere beş ders kitabı ve kimya dalındaki buluşlarını içeren 16 uluslararası bildirisi bulunmaktadır. Bilimsel çalışmalarının yanı sıra şiirle de ilgilenen Remziye Hisar’ın 1964 yılında ‘Bir Kadının Sesi’ adlı şiir kitabı yayımlanmıştır. Prof. Hisar’ın 1992’de ölümünden kısa bir süre önce hayatını anlattığı M. Ali Alpar’ın anılarından derlediği Bilimin Öncü Kadını Remziye Hisar adlı kitabı, İş Bankası Yayınları tarafından 2019 yılında yayımlanmıştır.
Prof. Dr. Nesrin Tarkan (1930 - )
[39]: 1954 yılında İTÜ Elektrik Fakültesi Kuvvetli Akım Kolu’ndan yüksek mühendis olarak mezun olan Nesrin Tarkan, aynı yıl Enerji Nakli Kürsüsü’nde asistan olarak göreve başlamıştır. 1966 yılında Elektrik Fakültesi’nde doktoralı ilk kadın akademisyendir. 1988 yılında profesör kadrosuna atanan Nesrin Tarkan, İTÜ’de aralıksız kırk iki yıl hizmet vermiş, Elektrik Tesisleri Anabilim Dalı Başkanlığı yapmıştır. 1997 yılında davet üzerine Kocaeli Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Elektrik Mühendisliği Bölümü’nde bölüm başkanlığı ve Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü görevlerini üstlenmiştir. 1999’da emekli olan Prof. Dr. Nesrin Tarkan, 12 doktora ve 75’in üzerinde yüksek lisans tezi yönetmiştir. İstanbul Üniversitesi, Marmara Üniversitesi, Gebze Teknik Üniversitesi ve Yıldız Teknik Üniversitesi’nde dersler vermiştir. Fransızca, İngilizce ve biraz Almanca bilen Nesrin Tarkan’ın, yetmiş civarında yabancı dilde ve Türkçe yayını bulunmaktadır. Elektrik güç sistemlerinin analizi, planlaması ve optimizasyonu konularında çalışmakta olup, 2016 yılında İTÜ Vakfı Yayınları tarafından basılan ‘Elektrik Enerji Sistemlerinin Analiz ve Optimizasyonuna Dayalı İşletilmesi’ kitabını İTÜ ve diğer üniversitelerde verdiği derslerden oluşturmuştur.
Prof. Dr. Hande Suher (1929-2016)
[40, 41, 42, 43]: İTÜ’nün ilk kadın dekanı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk kadın şehir plancılarından Prof. Dr. Hande Suher, 1946 yılında girdiği İTÜ Mimarlık Fakültesi’nden yüksek mühendis-mimar olarak 1951 yılında mezun olmuştur. Aynı yıl, fakültenin şehircilik kürsüsüne asistan olarak atanan Hande Suher, 1956’da doçent, 1965’te profesör olmuştur. 1983 yılında Şehir ve Bölge Planlama Bölümü’nün kurulmasından sonra 1995 yılına kadar Şehircilik Anabilim Dalı Başkanı ve Bölüm Başkanı olarak görev almıştır. İTÜ Mimarlık Fakültesi’nde seçimle en yüksek oyu alarak 1977-1980 yılları arasında dekanlık yapmıştır. Devlet Planlama Teşkilatı ile İmar ve İskân Bakanlığı komisyon ve büro başkanlık görevlerini de yürüten Hande Suher, Mimarlar Odası’nın kurucu üyelerindendir. Doktora öğrencilerinin ifadesiyle TMMOB Mimarlar Odası’nın ‘kutup yıldızı’ gibi yol göstericisi olan Hande Suher, her zaman kamu yararını savunmuştur [42]. Ulusal ve uluslararası mimari proje yarışmalarında 17 ödül sahibi olan Prof. Suher, 14 doktora ve 33 yüksek lisans öğrencisi yetiştirmiştir. İTÜ Mimarlık Fakültesi Şehircilik Enstitüsü Dergisi’nin ilk Yazı İşleri Müdürü olarak görev yapmıştır, ayrıca 10 akademik kitabı ile birlikte 143 araştırma ve yayını bulunmaktadır. 2010 yılında çıkan ‘Kamu Yararı’nı Öncelikli Gören Bir Yaşam Öyküsü: İnsanlar Anıldıkça Yaşar kitabında 1951 yılından itibaren yarım yüzyılı aşkın bir süre boyunca ülkemizde şehircilik eğitimine ve mesleğine ilişkin gelişmelere öncü bir bilim ve meslek insanı olarak ayna tutmaktadır [43]. 2004 yılında İTÜ Senatosu tarafından ‘fahri doktor’ unvanı verilmiştir.
Hazırlayan: Nazlı Varlıer Erdoğan
Kaynaklar
[1] http://archives.news.yale.edu/v28.n35/story9.html Erişim Tarihi: 18.05.2024
[2] Prof. Dr. E. Turan Onat ile söyleşi. İTÜ Vakfı Dergisi, Sayı 13/1994, s. 32-35, https://www.ituvakif.org.tr/_files/ugd/8db14c_fd18dfafe3404dffadc8f523e939f711.pdf Erişim Tarihi: 23.05.2024
[3] https://obits.mlive.com/us/obituaries/annarbor/name/vedat-arpaci-obituary?id=10477300 Erişim tarihi: 17.05.2024
[4] Vedat S. Arpacı, Yaratıcılar ve Sanatkârlar. Bilim ve Teknik Dergisi, Sayı: 380, 1999/Temmuz s.44-46 https://e-dergi.tubitak.gov.tr/edergi/yazi.pdf?dergiKodu=4&cilt=32&sayi=380&sayfa=44&yaziid=11579
Erişim tarihi: 17.05.2024
[5] Tübitak Bilim Ödülü sahibi Prof. Dr. A. Ziya Akçasu’nun konuşması: https://services.tubitak.gov.tr/edergi/yazi.pdf;jsessionid=BdiuAlb+FOH7ieJiRA3UPeKp?dergiKodu=4&cilt=26&sayi=305&sayfa=284&yaziid=6904 Erişim Tarihi: 18.05.2024
[6] Ziya Akçasu ile söyleşi. İTÜ Vakfı Dergisi, Sayı 16 (1995-2), s.54-59. https://www.ituvakif.org.tr/_files/ugd/8db14c_d7077e280fd145cfad95a2c06bf56ec2.pdf Erişim Tarihi: 23.05.2024
[7] Dr. Feridun Delale, Kırılma Mekaniğinin Önde Gelen Uzmanı ve Örnek Mentor Prof. Dr. Fazıl Erdoğan. İTÜ Vakfı Dergisi, Sayı 72 (2016) s.68-69 https://www.ituvakif.org.tr/_files/ugd/8db14c_6f8f409f93764929b504872c543448ca.pdf Erişim Tarihi: 23.05.2024
[8] https://www.nae.edu/19579/19581/51314/280757/280814/FAZIL-ERDOAN-19252015 Erişim Tarihi: 18.05.2024
[9] https://www.ohu.edu.tr/drv-team/sayfa/prof-dr-turhan-nejat-veziroglu Erişim Tarihi: 20. 05.2024
[10] Su ve Çevre Teknolojileri Dergisi, 7. Sayı (Mart Nisan 2006), Prof. Dr. T. Nejat Veziroğlu ile söyleşi. Teknik Makale. https://www.suvecevre.com/yayin/526/prof-dr-t-nejat-veziroglu-turkiye-avrupa-birligi-ile-ayni-zamanda-hidrojene-gecmeli-_15633.html Erişim Tarihi: 20. 05.2024
[11] https://www.massgeneral.org/surgery/cems/faculty-and-staff/mehmet-toner Erişim Tarihi: 18. 05. 2024
[12] https://hst.mit.edu/faculty-research/faculty/toner-mehmet Erişim Tarihi: 18. 05. 2024
[13] https://www.youtube.com/watch?v=j1tx-0UAOJY Erişim Tarihi: 18. 05. 2024
[14] https://www.ohsu.edu/people/sadik-esener-phd Erişim Tarihi: 21.05.2014
[15] Öykü Altuntaş, 23 Haziran Dünya Kadın Mühendisler Günü: Türkiye'nin ilk kadın mühendisi Sabiha Rıfat Gürayman ve Anıtkabir'le bütünleşen hikayesi, 23 Haziran 2021. https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-57553405 Erişim Tarihi: 21. 05. 2024
[16] Ülkemizin İlk Kadın İnşaat Mühendisi Sabiha Rıfat Gürayman Mezuniyetinin 58. Yılında. İTÜ Vakfı Dergisi, Sayı 6 (1991-1); s. 33-36 https://www.ituvakif.org.tr/_files/ugd/8db14c_b9c611a0871d4f05aef8a91975d26ceb.pdf
Erişim Tarihi: 23.05.2024
[17] TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası (2012). İnşaat Mühendisleri Odası’nın Kuruluş Dönemi, Yapıcının Türküsü içinde 1. Bölüm, s. 25-57. İMO Yayın No: İMO/12/04 https://eski.imo.org.tr/resimler/ekutuphane/pdf/16648_03_58.pdf Erişim Tarihi: 18.05.2024
[18] Sevecen Tunç, Filenin ilk sultanı: Sabiha Rıfat Gürayman, İST Dergi, Sayı 16, 30 Kasım 2023 https://www.istdergi.com/sehir/yasam/filenin-ilk-sultani-sabiha-rifat-gurayman
Erişim Tarihi: 21. 05. 2024
[19] Prof. Dr. Ülkü Sarıtaş, Uçan Parmak Sabiha Rıfat Gürayman’dan Filenin Sultanları’na Giden Yol; Kadına Cumhuriyetin Bir Armağanı. Eylül 14, 2023. Akıl Platformu, Akademiya Akademik İnterdisipliner Köşe Yazıları. https://www.akademikakil.com/ucan-parmak-sabiha-rifat-guraymandan-filenin-sultanlarina-giden-yol-kadina-cumhuriyetin-bir-armagani/ulkusaritas/ Erişim Tarihi: 21.05.2024
[20] İMO, ‘İlkler’imiz https://eskivan.imo.org.tr/resimler/ekutuphane/pdf/1033.pdf Erişim Tarihi: 28.05.2024
[21] Gül Aydın, Pelin Düştegör. Türkiye’nin ilk çelik köprü uzmanı kadın mühendisi: Hüriyet Sırmaçek, Çelik Yapılar Dergisi, Sayı 75, Mart – Nisan 2022, s. 16-17. https://www.tucsa.org/images/celik_yapilar/76/75_celik_yapilar.pdf, Erişim Tarihi: 18.05.2024
[22] Gül Aydın. Yüksek Mühendis Mektepli İlk Kadın Mühendisler. Mimoza, İstanbul Teknik Üniversitesi Bilim, Mühendislik ve Teknolojide Kadın Araştırmaları ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 8, Ocak 2024, s. 52-55. https://kaum.itu.edu.tr/docs/librariesprovider67/default-document-library/mimoza_21-01-2024-sayi-8.pdf?sfvrsn=131ba460_4 Erişim Tarihi: 16.05.2024
[23] Gül Aydın söyleşi: https://haberler.itu.edu.tr/haberdetay/2024/01/08/turkiye-deki-ilk-kadin-muhendislerin-tarihsel-seruveni Erişim Tarihi: 16.05.2024
[24] Cumhuriyet Gazetesi: https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1938-10-21/5 Erişim Tarihi: 03.05.2024
[25] Prof. Dr. Abdurrahman Kılıç. Mühendislik mesleğinde ilk kadınlar. İTÜ Vakfı Dergisi, Sayı 56 (2010); s.64-66. Erişim Tarihi: 23.05.2024 https://www.ituvakif.org.tr/_files/ugd/8db14c_7a1a664e179e4d5ca06a9f59329ad72d.pdf
[26] İlk Kadın Makina Mühendisimiz Altan Edige, TMMOB Makina Mühendisleri Odası Konya Şubesi Bülteni, Sayı:79; Yıl: 18; Mayıs, Haziran, Temmuz, Ağustos 2020, s. 40-45. https://www.mmo.org.tr/sites/default/files/yayin_dosyalar/79.%20Bülten.pdf
[27] Nilgün Okay. Maden Fakültesi’nde Kadın Öğrenciler: 1953’ten Günümüze (2003). https://web.itu.edu.tr/~okayn/Women50YilKitabi03.pdf Erişim Tarihi: 10.05.2024
[28] Nilgün Okay. İTÜ Maden Fakültesi ve Kadın. Mimoza, İstanbul Teknik Üniversitesi Bilim, Mühendislik ve Teknolojide Kadın Araştırmaları ve Uygulama Merkezi Dergisi, Haziran 2016, Sayı:4, s.5-10. https://kaum.itu.edu.tr/docs/librariesprovider67/default-document-library/mimoza-dergisi-haziran-2016.pdf
[30] https://mines.itu.edu.tr/hakkimizda/fakulte/koridor-muzeler Erişim Tarihi: 10.05.2024
[31] Prof. Dr. Aygül Ağır, İstanbul Teknik Üniversitesi ve Taşkışla. Mimoza, İstanbul Teknik Üniversitesi Bilim, Mühendislik ve Teknolojide Kadın Araştırmaları ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 8, Ocak 2024, s. 28-31. Link [22]’de.
[32] https://www.archnet.org/authorities/6441 Erişim tarihi: 06.05.2024
[33] Prof. Dr. Nevin Çekirge, Türkiye’nin İlk Kadın Mimarları. Mimoza, Sayı: 8, Ocak 2024, s. 40-41. Link [22]’de.
[34] Leman Cevat Tomsu (1913-1988): Türk Mimarlığında Bir Öncü, Mimoza, Sayı: 8, Ocak 2024, s. 42-45. Link [22]’de.
[35] https://www.goethe.de/ins/tr/tr/kul/sup/ekt/lem.html Erişim Tarihi: 06.05.2024
[36] Tomsu Evi: https://www.herumutortakarar.com/tomsu-evi-leman-apartmani/ Erişim Tarihi: 06.05.2024
[37] Mimoza Sayı 8; Ocak 2024; Marie Curie’nin Öğrencisi Kimyabilimci Remziye Hisar, s. 46-48. (Aralık 2015’te yayımlanan Mimoza Dergisi 3. Sayısından alınmıştır). Link [22]’de.
[38] https://www.ekonomim.com/gundem/remziye-hisarin-buluslari-nelerdir-haberi-642645 Erişim tarihi: 16.05.2023
[39] https://elk.itu.edu.tr/personel/emekli-olmus-ogretim-uyelerimiz Erişim tarihi: 22.05.2023
[40] https://www.mimarizm.com/haberler/gundem/prof-hande-suher-i-kaybettik_124806 Erişim tarihi: 22.05.2023
[41] http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=402&RecID=3862 Erişim tarihi: 22.05.2023
[42] TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi tarafından 2018’de yayımlanan Hande Suher: Geçmişin Dersleri, Geleceğin Düşleri – Kent, Kentleşme, Planlama Yazıları kitabı, birinci baskı, sunuş bölümü.
[43] Prof. Hande Suher, Kamu Yararı’nı Öncelikli Gören Bir Yaşam Öyküsü: İnsanlar Anıldıkça Yaşar, TMMOB Mimarlar Odası Büyükkent Şubesi ve YEM Yayınları, 2010, İkinci Baskı.