“Gümüşsuyu, Taşkışla ve Maçka kampüsleri İTÜ tarihinin vazgeçilmez mekânlarıdır. İTÜ öğrenci ve öğretim üyelerinin yıllardır yaşadıkları, ders verilen salonlar, toplantılar ve kutlamalar yapılan mekânlar anılarla yüklüdür. Gümüşsuyu Kışlası, İTÜ’nün erken dönem gelişim sürecinin merkezi olarak önemli bir yere sahiptir. Terk edilmiş durumdaki Taşkışla ve Maçka binaları da çağdaş eğitim mekânlarına dönüştürülerek, yeni bir yaşam ve kimlik kazanmışlardır. ”
250 yıl önce, Haliç kıyısında Halıcıoğlu’nda eğitime başlayan Mühendishane, Cumhuriyet döneminde önemli bir dönüşüm yaşamıştır. Dolmabahçe Sarayı’nın gerisindeki Gümüşsuyu Kışlası’na yerleşen kurumun 1923 yılından sonraki gelişiminde devletin teknik eğitime verdiği önemin katkısı büyüktür. 22.9.1941’de Yüksek Mühendis Mektebi adını alarak Maarif Vekâleti’ne bağlanan okul, 1944 yılında çıkarılan bir yasayla İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) olmuştur.
1926 tarihli J. Pervititch haritasında doğu ve güney kollarında harap kısımlar olduğu belirtilen Gümüşsuyu Kışlası onarılarak eğitim amaçlı kullanıma açılmıştır. İTÜ’nün çağdaş gelişimler doğrultusunda yapılanması sırasında ortaya çıkan yeni mekân gereksinimlerinin karşılanması için sonraki yıllarda Gümüşsuyu Kışlası’na ek olarak, üç 19. yüzyıl askeri yapısı (Taşkışla, Maçka Silahhanesi ve Karakolu) da İTÜ’ye tahsis edilmiştir. Bu binaların fakültelere dağılımı konusunda yapılan düzenlemede Gümüşsuyu Kışlası, Makine ve Elektrik fakültelerine bırakılmış; İnşaat ve Mimarlık fakülteleri için Taşkışla, Maden Fakültesi için Maçka’daki Silahhane binaları onarılmıştır. Maçka Karakolu ise İTÜ’nün dört yıllık eğitim veren Teknik Okulu olmuştur.
Gümüşsuyu, Muzıka-i Hümayun Kışlası
Dolmabahçe Sarayı’nı batı yönünden çevreleyen yamaçlara inşa edilen Gümüşsuyu ve Taşkışla binalarının anıtsal kütleleri eski gravür ve fotoğraflardan izlenebilmektedir. Yapımına Sultan Abdülmecit döneminde başlanan Gümüşsuyu Kışlası 1861-2 tarihinde tamamlanmıştır. Saray müzisyenleri için yapılan binanın doğu cephesindeki anıtsal girişteki mermer yazıtta yapım tarihi ve Sultan Abdülaziz’in adı belirtilmiştir.
Batı cephesi iki katlı olan kışlanın doğu ve güney cepheleri, bodrum üzeri iki katlıdır. 104x124 m ölçülerindeki dörtgen planın köşelerinde ana kütleden
çıkıntı yapan kuleler yer almaktadır. İTÜ kullanımı için yapılan düzenleme sırasında kışlanın doğu yönündeki anıtsal merdiven ve giriş holü korunmuş, batı yönüne, Gümüşsuyu Caddesi’yle bağlantılı bir giriş eklenmiştir. Yeni giriş ve üzerinde yer aldığı batı cephesi çağdaş mimari çizgiler taşımaktadır.
Kışlanın yeniden düzenlenmesi sırasında avluya ve onu çevreleyen kollara ekler yapılmış; yatılı öğrencileri de bulunan üniversitenin Gümüşsuyu yerleşkesi
yurt, yemekhane, laboratuvar binalarıyla donatılmıştır. Kışlanın kuzeyine Elektrik Fakültesi için yapılan Fuat Külünk Yüksek Gerilim Laboratuvarı, kütlesi ve bakır kaplamasıyla ilgi çekmektedir. Prof. Nezih Eldem’in, bu özel laboratuvarın yapımına katkılarını saygıyla anıyoruz.
“İTÜ’nün çağdaş gelişimler doğrultusunda yapılanması sırasında ortaya çıkan yeni mekân gereksinimlerinin karşılanması için sonraki yıllarda Gümüşsuyu Kışlası’na ek olarak, üç 19. yüzyıl askeri yapısı (Taşkışla, Maçka Silahhanesi ve Karakolu) da
İTÜ’ye tahsis edilmiştir. ”
Taşkışla
1943 yılında İTÜ’ye tahsis edilen Taşkışla binası İngiliz mimar William James Smith tarafından 1846-1852 yılları arasında tasarlanmıştır. Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane olması planlanan yapının inşası sırasında karar değişikliği yapılarak, işlevi kışlaya çevrilmiştir. Yaptıran sultana atfen ‘Mecidiye Kışlası’ olarak anılan binanın ana girişi batı yönündeki sütunlu portiktendir. 1862 tarihli kitabesi Taşkışla giriş holünde korunmaktadır.
Plan ölçüleri yaklaşık 96x133 m olan Taşkışla, İTÜ’ye tahsis edildikten sonra 1946-1950 yılları arasında gerçekleşen kapsamlı bir onarımla Rektörlük yönetim büroları ile İnşaat ve Mimarlık fakültelerini barındıracak biçimde düzenlenmiştir. Yeni kurulan Mimarlık Fakültesi’nin iki öğretim üyesi (Prof. Paul Bonatz ve Prof. Emin Onat) tarafından hazırlanan projeye göre kışlanın kuzeybatı kulesine İTÜ Rektörlük, doğu ve kuzey kollarına İnşaat Fakültesi, güney ve batı kollarına Mimarlık Fakültesi yerleşmiştir. Dönüşüm sırasında binanın kâgir dış ve iç duvarları, avlu düzeni korunmuş, içindeki ahşap döşemelerin yerini betonarme bir sistem almıştır.
Yüksek tavanlı koridorları, derslik ve atölyeleriyle Taşkışla’nın içi de dış görünüşüne koşut, anıtsal bir karakter taşımaktadır. Fakültelerde daha sonra yapılan düzenlemelerle birçok mekânın kullanım koşulları iyileştirilmiştir. Kürsülerin, 106 ve 107 dersliklerinin, 109 konferans salonunun, kitaplık mekânlarının Prof. Nezih Eldem tarafından yapılan düzenlemeleri bu kapsamda anılabilir.
İnşaat Fakültesi’nin Ayazağa Kampüsü’ne taşınmasından sonra Taşkışla’da kalan Mimarlık Fakültesi binasının boşaltılıp otele dönüştürülmesi yönünde 1984 yılında Ankara’da bir karar alınmıştır. Özel bir şirkete yapılan tahsis, öğrenci ve öğretim üyeleri tarafından tepkiyle karşılanmış; hukuk mücadelesi başlatılmıştır. 1989’da başarıyla sonuçlanan yasal süreçte öncü rol oynayan Prof. Dr. Erol Kulaksızoğlu’nu saygıyla anıyoruz.
Maçka Silahhane
Maçka Kampüsü’nün ana binasını oluşturan Silahhane’nin yapımı Sultan Abdülaziz döneminde 1873-1875 yılları arasında gerçekleşmiştir. Tasarımın Simon, uygulamanın Sarkis Balyan tarafından yapıldığı belirtilmektedir. Köşelerinde kuleleri olan, dikdörtgen planlı (60x150 m) yapının güney cephesindeki ana girişi üzerinde Osmanlı armaları bulunmaktadır. Cephelerde kullanılan bosajlı iri taş bloklarla oluşturulan anıtsal etki, batıdaki esas girişin iki yanında yükselen kulelerle vurgulanmıştır.
“Taşkışla, Maçka Silahhane ve Karakol 14.5.1983 tarihinde yasal koruma altına alınmıştır. Gümüşsuyu Kışlası’nın tescili ise yıllar sonra İstanbul 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 28.5.2003 tarihli kararıyla gerçekleşmiştir.”
Pertevniyal Valide Sultan tarafından hizmete açılan yapının ilk işlevi silah deposudur. İçinde dökme demir sütunlarla taşınan katlar olduğu eski fotoğraflardan öğrenilen yapının 1955’te İTÜ’nün kullanımına verildikten sonra yapılan düzenlemesinde iç donanımı kaldırılmış; iki iç avlu çevresinde koridorlar ve kapalı mekânlar düzenlenmiştir. Binaya Prof. Nezih Eldem tarafından eklenen G Amfisi İTÜ’nün önemli toplantı salonlarından biridir.
Maçka Karakolu
Maçka Silahhanesi’nin yönetimi için yapılan Maçka Karakolu 1956’da İTÜ’ye tahsis edilmiştir. Girişi güneybatı cephesinden dört mermer sütunlu anıtsal bir portikten sağlanan yapı yaklaşık 37x50 m ölçülerinde bir alana oturmaktadır. İTÜ kullanımında karakolun giriş saçağına, üzerinde ‘Teknik Okul’ yazılı bir mermer levha konulmuştur. Teknik Okul’un kapanmasından sonra Maçka Karakolu ve yanına eklenen bölüm İşletme Fakültesi tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Bu değişikliğe bağlı olarak giriş kapısının üzerine ‘İTÜ İşletme Fakültesi’ yazılı bir levha yerleştirilmiştir.
İTÜ’nün kültür mirası tarihi yapılarının korunması
Gümüşsuyu, Taşkışla ve Maçka kampüsleri İTÜ tarihinin vazgeçilmez mekânlarıdır. İTÜ öğrenci ve öğretim üyelerinin yıllardır yaşadıkları, ders verilen salonlar, toplantılar ve kutlamalar yapılan mekânlar anılarla yüklüdür. Gümüşsuyu Kışlası, İTÜ’nün erken dönem gelişim sürecinin merkezi olarak önemli bir yere sahiptir. Terk edilmiş durumdaki Taşkışla ve Maçka binaları da çağdaş eğitim mekânlarına dönüştürülerek, yeni bir yaşam ve kimlik kazanmışlardır. Eğitim amaçlı kullanılan tarihi yapılar, estetik değerleri yanında, İTÜ ile ilişkileri ve yapılan nitelikli ekler dolayısıyla Türkiye’nin eğitim ve mimarlık tarihi içinde önemli bir yer tutmaktadırlar.
“Mimar ve mühendislerin yeni istekleri karşılama, sağlamlaştırma için çağdaş teknolojiden yararlanmaları söz konusudur ancak bu süreçte tarihi dokuya zarar verilmemesi, özgünlüğün zedelenmemesi gerekir.
Kurumun yaşayan tarihi olarak saygı gören bu değerli binaların kültür mirası olarak geleceğe aktarılmaları önemli bir sorumluluktur.”
1940 ve 1950’lerde yapılan dönüşümler sırasında tarihi kışlalar, Silahhane ve Karakol binaları tarihi eser olarak tescilli değildir. Yasal koruma kararı olmaması nedeniyle askeri binaların üniversite için dönüşümü sürecinde günümüzdeki gibi fotoğrafla belgeleme, rölöve-restitüsyon-restorasyon projesi hazırlama ve Koruma Kurulu onayı alma gibi koşullar geçerli olmamıştır. Bugün ise 19. yüzyıl yapıları yasal koruma altındadır. İTÜ yaşamının geçtiği binalar, cepheleri, iç düzenlemeleri, tarihi ve simgesel değerleriyle 1. Derece Kültür Varlığı olarak tescil edilmişlerdir. Taşkışla, Maçka Silahhane ve Karakol 14.5.1983 tarihinde yasal koruma altına alınmıştır. Gümüşsuyu Kışlası’nın tescili ise yıllar sonra İstanbul 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 28.5.2003 tarihli kararıyla gerçekleşmiştir.
Tarihi binaları risklere hazırlıklı kılmak için sürekli bakıma özen gösterilmesi, yapıların izlenmesi gerektiği bilinmektedir. Onarımların özgün yapım teknikleri kullanılarak ve koruma ilkelerine saygı gösterilerek yapılması istenir. 1999 depreminden sonra Taşkışla’da oluşan hasarlar güçlendirmelerle giderilmiştir. Mimar ve mühendislerin yeni istekleri karşılama, sağlamlaştırma için çağdaş teknolojiden yararlanmaları söz konusudur ancak bu süreçte tarihi dokuya zarar verilmemesi, özgünlüğün zedelenmemesi gerekir. Kurumun yaşayan tarihi olarak saygı gören bu değerli binaların kültür mirası olarak geleceğe aktarılmaları önemli bir sorumluluktur. Dileğimiz, bu yönde yürütülen özenli çalışmaların sürdürülmesidir.
Prof. Dr. Zeynep Ahunbay
İTÜ Mimarlık Fakültesi
Emekli Öğretim Üyesi
Kaynaklar
Batur, A. (1994), ‘Maçka Silahhanesi’, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.5, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, İstanbul, s. 237
Batur, A. (1994). ‘Taşkışla’, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.7, İstanbul, s. 221-223
Batur, A. (1996). ‘Taşkışla İçin Küçük Bir Tarih’, Doğan Kuban’a Armağan, İstanbul, s. 117-123
Cephanecigil, G. (2023). “William James Smith: Mimarlık ve Diplomasi Arasında bir Kariyer”, ‘Tanzimat’tan Günümüze İstanbul’u İnşa Edenler’, İBB İstanbul, s. 56-67
Çiftçi, A. (2004). ‘19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Askeri Mimari ve İstanbul’da İnşa Edilen Askeri Yapılar’, yayımlanmamış doktora tezi, YTÜ
Çiftçi, A. (2008). ‘Maçka Karakolu’, Geçmişten Günümüze Boğaziçi I, TAÇ Vakfı ve İBB, İstanbul, s. 587
Kubilay, A.Y. (1994). ‘Gümüşsuyu Kışlası’, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 3, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, İstanbul, s. 450
Tuğlacı, P. (1981), ‘Osmanlı Mimarlığında Batılılaşma Dönemi ve Balyan Ailesi’, İnkılap ve Aka, İstanbul, s. 321-324, 342
Uras, B. ‘Balyanlar’ (2022), Osmanlı Mimarlığı ve Balyan Arşivi, İBB Kültür Varlıkları Dairesi Başkanlığı, İstanbul