“İnşaat mühendisliği mesleki eğitimi içinde jeoloji ve madenlerle ilgili derslerin verilmesi ve daha sonra da kurulan Jeoloji Kürsüsü İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi'nin ilk altyapısını oluşturmuştur. Yüksek Mühendis Mektebi’nin Teknik Üniversite olarak değiştiği yıllara kadar geçen süreçte önce Jeoloji Kürsüsü ve daha sonra Maden Fakültesi olarak yapılanmış, sırasıyla Gümüşsuyu, Taşkışla ve Maçka kışlalarında yerleşmiştir…”
Mezunu ve mensubu olmaktan gurur duyduğumuz İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi’nin 70. kuruluş yıldönümünü kutlarken fakültenin geçmişine baktığımızda, Teknik Üniversite’nin gelişim aşamalarıyla birlikte uzun bir yapılanma sürecinden geçtiğini görebiliriz.
1773'lerde kurulan askeri okul, Mühendishane-i Bahrî-i Humâyûn giderek Hendese-i Mülkiye Mektebi (1883), Mühendis Mekteb-i Âlisi (1909), Yüksek Mühendis Mektebi (1928) ve İstanbul Yüksek Mühendis Okulu (1941) adlarını alarak sivil mühendislik okuluna dönüşmüştür. İnşaat mühendisliği mesleki eğitimi içinde jeoloji ve madenlerle ilgili derslerin verilmesi ve daha sonra da kurulan Jeoloji Kürsüsü İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi'nin ilk altyapısını oluşturmuştur (Okay 2022). Yüksek Mühendis Mektebi’nin Teknik Üniversite olarak değiştiği yıllara kadar geçen süreçte önce Jeoloji Kürsüsü ve daha sonra Maden Fakültesi olarak yapılanmış, sırasıyla Gümüşsuyu, Taşkışla ve Maçka kışlalarında yerleşmiştir.
Madencilik eğitimi ve madencilik akademileri on sekizinci yüzyılın ikinci yarısında Avrupa'da ortaya çıkmış, akademik disiplin haline gelirken yükseköğretim sisteminin bir parçası haline gelmiştir. Stratejik öneme sahip madencilik, özellikle kömür madenciliği, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’nın ticaretinde belirgin bir şekilde yer alırken Osmanlı kurumları da bu konuya ilgi göstermeye başlamıştır. Yurtdışına eğitim için gönderilen ilk Osmanlı öğrencisi İbrahim Edhem Efendi Fransa’da Paris Yüksek Maden Mektebi’ni birincilikle bitirmiş, ilk maden mühendisi olmuştur (Erguvanlı 1952). Devletin en üst seviyesinde görev alan İbrahim Edhem Paşa’nın sadrazamlığı sırasında 1872 yılında, maden teknikeri ve mühendisi yetiştiren Orman ve Maadin Mektebi kurulmuştur.
Maden Fakültesi öncesi İTÜ’deki gelişmeler
Mühendishane’de 1883’ten 1934 yılına kadar esas olarak inşaat mühendisliği öğretimi yapılmıştır. Mühendislikte yer bilimlerinin öneminin anlaşılmasıyla 1885’ten sonra jeoloji ve mineraloji dersleri okutulmaya başlamıştır. Bu dersler çoğunluğu asker kökenli uzmanlar tarafından İlm-î Tabakatü’l-Arz ve Maadin, İlm-î Arz (Yer bilim veya Jeoloji), Madeniyat ve Arziyat, daha sonra İlm-i Arz ve Maadin (Jeoloji ve Mineroloji) adı altında okutulmuştur (Erguvanlı 1967; Bilge ve diğ. 2010; Kaçar ve diğ. 2012). Mühendishane-i Hümayun’da ders veren Hoca İshak Efendi’nin Mecmua-i Ulum-i Riyaziye adlı eseri bilinen ilk ders kitabıdır (Günergün 2012; Kaçar ve diğ. 2012). Mühendishane’de ders veren Amiral Lecocq Paşa tarafından 1887’de hazırlanan inşaat mühendisliğine temel olacak jeolojik bilgileri kapsayan Amel-i İlm-i Arz (Uygulamalı Jeoloji) kitabı Mühendishane Matbaası’nda basılmıştır. Aynı yıllarda Yüzbaşı Ali Fuat tarafından yapılan çeviri kitap Tabakat’ül Arz (1892) eserinin İlm-i Arz derslerinde okutulduğu bilinmektedir (Erguvanlı 1978). Sadrazam İbrahim Edhem Paşa’nın oğlu Halil Edhem Eldem (1861-1938) İsviçre’de Bern Üniversitesi’nde kimya alanında doktora eğitimi yaptıktan sonra Hendese-i Mülkiye’de 1892-1909 yıllarında maden ve jeoloji ile ilgili dersler vermiştir (Erguvanlı 1948). Bu dersler için İlm-î Maadin ve Tabakat-ül Arz (1891) isimli bir ders kitabı hazırlamıştır (İTÜ Mustafa İnan Küt. Nadir Eserler). Halil Edhem Bey okuldan ayrıldıktan sonra 1909-1921 yılları arasında Arziyat, Tabakat-ül Arz, Tabakat ve Madeniyat dersleri Behçet Emin ve Paris Maden Okulu’nda eğitim görmüş yüksek maden mühendisi Ali Kenan (Esin) tarafından okutulmuştur (Erguvanlı 1978; Bilge ve diğ. 2010; Kaçar ve diğ. 2012). İbrahim Paşazade Ali Kenan Bey (1882-1961), Yüksek Mühendis Mektebi’nde verdiği Madeniyat (Mineraloji) dersi ile ilgili Madeniyat Dersleri (1922) isimli bir kitap yayımlamıştır (İTÜ Mustafa İnan Küt. Nadir Eserler koleksiyonundan). Ali Kenan Bey’in ayrıca Maden Tetkik Arama (MTA) arşivlerinde Fransızca yazılmış ‘Keban Elazığ bölgesindeki altın zuhurları’ ve ‘Diyarbakır’da Ergani bakır madenleri’ ile ilgili iki mühendislik raporu bulunmaktadır.
1914-1919 yılları arasında Viyana Teknik Üniversitesi hidrolik profesörü Philipp Forcheimer İstanbul Yüksek Mühendis Mektebi’nde mühendislik eğitiminin yeniden organize edilmesi için görevlendirilince, Karl von Terzaghi’nin temel inşaatı, yol ve demiryolu profesörü olarak davet edilmesini sağlamıştı (Uluçay ve Kartekin 1958; Çeçen 1990). Karl von Terzaghi (1883-1963) verdiği derslerde dünyada ilk kez jeoteknik (uygulamalı jeoloji ve zemin mekaniği) konularını 1916-1918 yıllarında İstanbul Yüksek Mühendis Mektebi’nde anlatmıştır.
Cumhuriyet’le birlikte Osmanlı hanedanı mensubu olduğu için ülkeden ayrılmak zorunda kalan Ali Kenan Bey’den sonra, İstanbul Darülfünunu’nda müderrislik yapan Ahmet Malik (Sayar) 1921 yılında Yüksek Mühendis Mektebi’nde görevlendirilmiştir. İnşaat mühendisliği programında ders vermeye başlayan Malik Sayar’ın, Mühendis Mektebi Matbaası’nda 1926’da basılan Madeniyat ve Arziyat (İTÜ Mustafa İnan Küt. Nadir Eserler Koleksiyonu), Yüksek Mühendis Mektebi’nde okutulan dersin kitabıdır (Erguvanlı 1967).
Ali Kenan ve Ahmet Malik beyler 1920 yılında Anadolu İlm-i Arz Haritası’nı yayımlamıştır (Günergün 2012). Kurtuluş Savaşı yıllarında Matbaa-i Amire’de Eski Türkçe yazı ile renkli olarak basılan Anadolu’nun bu ilk jeoloji haritası değerli tarihi bir belgedir (Ketin 1979). Bu dönemde yayımlanan diğer bir araştırma, Ahmet Malik Bey’in İstanbul Darülfünun Jeoloji Enstitüsü profesörü Hamit Nafiz (Pamir) ile 1933’te yayımladıkları özgün bir paleontoloji çalışmasıdır (Günergün 2012). Bu makalede İstanbul'da Küçükçekmece Lagünü'nün güney kıyısındaki genç çökellerde bulunan omurgalı fosiller tanıtılmaktadır.
Önceleri Gümüşsuyu kışla binasında bulunan Yüksek Mühendis Mektebi, 1941 yılında Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı Yüksek Mühendis Okulu adını almıştır. Daha sonra okul 1944 yılında Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel'in girişimi ile İstanbul Teknik Üniversitesi’ne dönüştürülmüştür. İTÜ’de öğretim, Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel ve İstanbul Teknik Üniversitesi’nin ilk Rektörü Ord. Prof. Tevfik Taylan’ın konuşmalarıyla başlamıştır (Fotoğraf 1).
1944’te İTÜ kurulduğunda bünyesinde dört fakülteyi (İnşaat, Mimarlık, Makine ve Elektrik) barındırmaktaydı. İnşaat Fakültesi'nin kürsüleri arasında Jeoloji Kürsüsü de yer almaktadır, kürsü başkanı Prof. Malik Sayar’dır. Gümüşsuyu binasının ikinci katında Jeoloji Kürsüsü ve Laboratuvarı’na yer verilmiştir. Teknik Üniversite’nin yapılanmasıyla daimi akademik kadro oluşmuş, Jeoloji Kürsüsü’ne asistanlar alınmaya başlamıştır.
İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi, Jeoloji Bölümü mezunlarından önce Kemal Erguvanlı (1921-1989), daha sonra 1949’da Cazibe Arıç (1925-2020) Jeoloji Kürsüsü’ne asistan olarak alınmıştır. İTÜ İnşaat Fakültesi, Jeoloji Kürsüsü’nün ilk asistanı olan Kemal Erguvanlı Prof. Malik Sayar’ın jeoloji dersine asistan olarak girmeye başlamıştır (Fotoğraf 2).
Üniversiteler Kanunu (1946) ile akademik yükseltmelerde doktora zorunluluğunun gelmesiyle bu dönemde Jeoloji Kürsüsü’nde doktora çalışmaları ile araştırmalar başlamıştır. Prof. Malik Sayar’ın danışmanlığında 1949’da tamamlanan Kemal Erguvanlı’nın doktora tezi, İTÜ’de yapılan ilk doktoralardandır (Çeçen 1990). Maden Fakültesi kurulduktan sonra 1955 yılında tamamlanan Cazibe Arıç’ın çalışması Maden Fakültesi’nde yapılan ilk doktora tezi olmuştur (Fotoğraf 3).
Cumhuriyet’le birlikte önemli gelişmeler
Cumhuriyet yıllarında Maden Tetkik
Arama (MTA) Enstitüsü ve Etibank’ın kurulması önemli bir gelişmedir. 1935 yılında MTA Enstitüsü, Atatürk’ün vermiş olduğu talimatla kurulurken ‘memleketin madenlerinde ve maden sanayiinde çalışacak teknik personel yetiştirmek’ amacı ile eğitim ve öğretimin yürütülmesi, seçilen öğrenci ve mühendislerin yurtdışına gönderilmesi görevini üstlenmiştir (MTA Enstitüsü’nün Kuruluş Kanunu). Türkiye’de ilk defa sistematik jeoloji haritalarının yapılmasına ve maden ve petrol potansiyelinin tespit edilmesine başlanmıştır. MTA Enstitüsü ve üniversite işbirliği bu alanda araştırmaların gelişmesine ciddi katkılar yapmıştır. 1947’den itibaren petrol, maden, jeotermal enerji, zemin etütlerinde maden mühendislerine olduğu kadar, petrol ve jeoloji mühendislerine de ihtiyaç artmıştır. Kurumların ihtiyacı olan uzmanlar ya yurtdışından getirilmiş ya da maden, izabe, petrol ve jeoloji mühendislerinin yetişmesi için Avrupa ve Amerika’ya öğrenciler gönderilmiştir.
Devlet kurumlarında çalışacak uzmanların yetişmesi için 1951 yılında yapılan teklifle İTÜ bünyesinde ve UNESCO desteğiyle rektörlüğe bağlı iki enstitü kurulmuştur. Hidrojeoloji Enstitüsü yeraltı kaynak ve maden suları ile ilgili araştırma çalışmaları üzerine İTÜ Maden ve İnşaat Fakültesi, İstanbul Üniversitesi öğretim üyeleri, MTA Enstitüsü ve UNESCO’dan uzmanlarla on yıl kadar öğretim yapmış, hidrojeolog yetiştirmiştir. Sismoloji Enstitüsü Türkiye’de deprem istasyon şebekesinin kurulması, sismoloji alanında bilimsel çalışma ve araştırmaların yapılması için uzman ve alet ihtiyaçları UNESCO tarafından karşılanarak 1952 yılında kurulmuştur (Ergin 1975). Bu birim yurdun çeşitli yerlerinde deprem istasyonları işletmiş, depremleri incelemiş, kayıtları arşivlemiş, değerlendirerek deprem katalogları ve yayınlar yapmıştır. İTÜ Elektrik Mühendisliği Bölümü’nden mezun olan Silva Aynacıyan (Büyükaşıkoğlu) Sismoloji Enstitüsü’ne asistan olarak katılmış, Prof. Dr. Kazım Ergin danışmanlığında doktora çalışmasını 1968 yılında tamamlamıştır. Kandilli Rasathanesi ile ortaklaşa kurulan Paleomanyetizma Laboratuvarı’nda kaya örnekleri üzerinde ölçme ve değerlendirme çalışmaları başlatılmıştır. Sismoloji Enstitüsü daha sonra Arz Fiziği Enstitüsü adı ile Maden Fakültesi’ne bağlanmış, araştırma ve yüksek lisans öğretimi faaliyetlerine devam etmiştir.
Maden Fakültesi’nin Kuruluş ve Gelişimi
Yüksek maden mühendisi ihtiyacı ve yeraltı kaynaklarının değerlendirilmesi konulu başvuru önergesi ile İTÜ Senatosu’nun 17.3.1949 tarihli 117. toplantısında Maden Fakültesi’nin açılmasına karar verilmiştir (İTÜ 1956). İTÜ Makine Fakültesi öğretim üyesi Prof. İlhami Cıvaoğlu’nun 1947 yılında kimya ve maden fakültelerinin kurulması için sunduğu bu öneri ile uzun bir süreç başlatılmıştır. İTÜ Üniversite Senatosu tarafından Maden Fakültesi’nin kurulmasına yönelik görevlendirilen kurucu komisyonda Prof. İlhami Cıvaoğlu ile birlikte Ord. Prof. Tevfik Taylan, Ord. Prof. Hulki Erem, Prof. Malik Sayar ve Prof. Hamdi Peynircioğlu gerekli altyapı çalışmalarını yürütmüştür. Bu komisyon, MTA’lı mühendisler ile birlikte fakültenin kurulması ile ilgili gerekçeli kanun tasarısını hazırlayarak Başbakanlık’a arz edilmek üzere Milli Eğitim Bakanlığı'na sunmuştur. Bakanlıklardan alınan izin ve görüş doğrultusunda fakültenin kurulmasına TBMM’de karar verilmiştir. 3.2.1953 tarih ve 6033 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan ve yürürlüğe giren bir kanunla İTÜ Maden Fakültesi kurulmuştur (İTÜ 1956).
İTÜ’nün beşinci fakültesi olan Maden Fakültesi, Taşkışla binasındaki İnşaat ve Mimarlık fakültelerine ait alanlara geçici olarak yerleşmiştir. İnşaat Fakültesi'nin kürsüleri arasında yer alan Jeoloji Kürsüsü yeni kurulan fakültenin altyapısını oluşturmuş, İnşaat Fakültesi Jeoloji Kürsüsü akademik kadrosu, Müze ve Atölyesi ile beraber Maden Fakültesi’ne devredilmiştir. Prof. Malik Sayar, Maden Fakültesi’nin ilk dekanı seçilmiştir (İTÜ 1958). Mart 1953’te faaliyete geçen fakültenin kadrosunu Makine Fakültesi’nden Ord. Prof. Mustafa Hulki Erem, Ord. Prof. Salih Murat Uzdilek (fizik), Prof. İlhami Cıvaoğlu (kimya), Prof. Malik Sayar (jeoloji), Prof. Dr. Nusret Kürkçüoğlu (fizik), Prof. Dr. İhsan Ketin (Jeoloji), Doçentler Kemal Erguvanlı (jeoloji), Remziye Hisar (kimya), Celal Erkman (fizik), Mehmet Öğder (fizik), Saime Ergener (fizik), asistan Cazibe Arıç’ın (jeoloji) yer aldığı farklı disiplinlerden öğretim üyeleri oluşturmuştur.
Fakültenin kuruluş kanununa ek olarak çıkarılan bir kanunla Maçka’da bulunan Silahhane ve Askeri Müze deposu gibi çeşitli amaçlarla kullanılan tarihi binanın restorasyonu 1955’te başlatılmıştır. Fakülte 1961’de Maçka’ya taşınmış, 1988 yılına kadar bu tarihi binada faaliyetlerini sürdürmüştür. 1989 yılından sonra Ayazağa kampüsündeki bugünkü binasına yerleşmiştir.
İlk kürsü ve bölümler
1953 yılında faaliyete geçen Maden Fakültesi’nde fizik, kimya ve jeoloji kürsüleri bulunmaktaydı. 1954-1956 yılları arasında Maden Yatakları ve Mineraloji ile Maden İşletme ve Cevher Hazırlama kürsüleri faaliyete geçmiştir. Akademik altyapısı ve ders programının oluşturulması için Tatbiki Jeofizik Kürsüsü çalışmalarına başlanmıştır. 1957 yılında Üretim Metalurjisi ve Fiziksel Metalurji kürsüleri kurulmuştur. 1961 yılında Türkiye’deki ilk Petrol Mühendisliği Bölümü faaliyete geçmiş, ülkenin petrol ve doğalgaz kaynaklarını üretecek mühendislerin yetiştirilmesi amacıyla öğretime açılmıştır. 1964 yılında, Tatbiki ve Fiziksel Metalurji kürsüleri gelişerek bölüm haline gelmiştir. Aynı yılda Kimya Fakültesi ve 1968 yılında Temel Bilimler Fakültesi'nin kurulmasıyla fizik ve kimya kürsülerinin öğretim üyeleri Maden Fakültesi'nden ayrılmıştır. Jeofizik Kürsüsü yurtdışında doktoralarını tamamlayan öğretim üyelerinin fakülteye katılması ile 1974 yılında Jeofizik Mühendisliği Bölümü kurulmuş ve öğretime açılmıştır. Zonguldak Yüksek Maadin ve Sanayi Mektebi, bu yıllarda İTÜ Maçka Mühendislik-Mimarlık Fakültesi’nde Maden Bölümü olarak öğretime devam etmiş, daha sonra bu bölüm de fakülteye eklenmiştir. Fakültenin 5. bölümü olan Cevher Hazırlama Mühendisliği Bölümü, 2007-2008 eğitim-öğretim yılında faaliyete geçmiştir.
İlk Kurucular ve Dekanlar
1953–1955 yılları arasında fakültenin kurucu ve ilk dekanı olan Ord. Prof. Ahmet Malik Sayar (1892-1965) 1921’den sonra Yüksek Mühendis Mektebi’nde kesintisiz jeoloji dersleri vermiş, inşaat jeolojine katkıları ile Maden Fakültesi’nin kurulmasına hizmet etmiş, 1954’te ordinaryüslük unvanı almıştır (Fotoğraf 4). Malik Sayar, Lyon Üniversitesi’nde Prof. Charles Jean Julien Depéret’in yanında jeoloji öğrenimi yapmıştır.
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra 1918’de İstanbul Darülfünunu’nda jeoloji ve mineraloji dersinin asistanı olarak görevlendirilmiş, daha sonra da petrografi ve paleontoloji derslerini vermek üzere doçentliğe atanmıştır. Halkalı Ziraat Mektebi ve liselerde de dersler vermiş, lise jeoloji kitapları ile jeolojiyi tanıtmış ve uzun yıllar İTÜ’nün jeoloji eğitiminde yer almıştır. İstanbul Darülfünunu’ndan sonra Yüksek Mühendis Mektebi’nde ve İTÜ’de ilk jeoloji müze ve labortuvar koleksiyonlarının oluşması ve gelişmesine öncülük etmiştir (İTÜ 1958; Pamir 1966).
Fakültemizin ikinci dekanı Ord. Prof. İlhami Cıvaoğlu’nun (1898-1988) Maden Fakültesi’nin kuruluş ve idari yapılanmasında, ayrıca Maçka binasının Maden Fakültesi’ne devredilmesinde hizmetleri büyüktür (Sayar 1958; İTÜ 1961, 1975). Cıvaoğlu, fiziksel kimya ve radyoaktivite konularında Sorbonne’da eğitim almış ve termal sularla ilgili çalışmalar yapmıştır. İTÜ Maden Fakültesi’nin 3 Mart 1953’te kurulmasıyla başarılı çalışmaları, İTÜ Rektörlüğü tarafından Takdir Belgesi (12 Mart 1953) ile onurlandırılmıştır. Hidrojeoloji Enstitüsü’nün faaliyete geçmesi, Temel Bilimler ve Kimya Mühendisliği fakültelerinin kurulmasında hizmetleri olan Cıvaoğlu 1954’te Ordinaryüs Profesör unvanı almış, İTÜ Rektörlüğü (1956-1957), Makine Fakültesi (1948-1950), Maden Fakültesi (1955-1956) ve Kimya Fakültesi (1963-1967) dekanlığı yapmış, Fransız Légion d’honeur nişanı ve TÜBİTAK Hizmet Ödülü ile ödüllendirilmiştir (Fotoğraf 4).
Maden Fakültesi’nin kuruluş ve gelişmesinde katkıları olan Ord. Prof. Salih Murat Uzdilek (1891-1967) Deniz Harp Okulu’nu bitirdikten sonra Londra Üniversitesi’nde elektrik mühendisliği öğrenimi görmüş, Deniz Harp Okulu’nda, Robert Kolej'de daha sonra 1934’te İTÜ’de fizik profesörü olarak görev yapmıştır. Fakültenin kurucu komisyonunda yer almış, 1956-1958 yılları arasında Maden Fakültesi dekanlığı yapmıştır.
Maden Fakültesi kuruluş sürecinde yer alan Prof. Dr. Nusret Kürkçüoğlu (1910-1989) iki dönem (1958-1960 ve 1966) fakültenin dekanlığını yapmıştır. Fransa’daki lise öğreniminden sonra Sorbonne Üniversitesi’nde doktorasını tamamlayan Prof. Dr. Kürkçüoğlu, ülkemizde fizik biliminin gelişmesine ve fiziğin mühendislik alanındaki uygulamalarına önemli katkıları olmuş, İTÜ’de Temel Bilimler Fakültesinin kuruluşuna öncülük etmiştir.
Kuruluş aşamasında kadroya atanan Prof. Dr. İhsan Ketin (1914-1995) Maden Fakültesi’nde 1966- 1967 yıllarında dekanlık görevi yapmıştır (Fotoğraf 5). Bakanlık bursuyla gönderildiği Almanya’da Prof. Hans Cloos’un yanında jeoloji dalında doktorasını Bonn Üniversitesi’nde tamamlamıştır. İstanbul Üniversitesi-Fen Fakültesi Jeoloji Enstitüsü’ne doktor asistan olarak atanmış, 1945’te doçent olmuştur. Maden Fakültesi’nin kadrosuna atandığı 1953 senesinde Eclogae Geologicae Helvetiae dergisinde ilk Maden Fakültesi adresli Anadolu’daki depremlerin oluşum mekanizmasıyla ilgili makalesi yayımlanmıştır. Uzun yıllar arazideki çalışmaları ile Kuzey Anadolu Fayı adını verdiği yapının oluşumu ve Anadolu’nun tektonik birliklerini tanımlayan modern jeoloji biliminin öncüsü Prof. Dr. İhsan Ketin, yapmış olduğu çalışmalarla TÜBİTAK Bilim Ödülü (1981) ve Gustav Steinman Madalyası (1988) ile ödüllendirilmiş, İngiliz ve Amerikan jeoloji kurumlarının şeref üyeliklerine seçilmiştir.
Ülkemizde uygulamalı jeofizik biliminin öncülerinden Prof. Dr. Kâzım Ergin (1915-2002), 1964-1966 seneleri arasında Maden Fakültesi Dekanlığı yapmıştır (Fotoğraf 5). MTA bursuyla Amerika'da Massachusetts Institute of Technology’de (MIT) jeoloji (1942), California Institute of Technology’de sismoloji dalında yüksek lisans (1943) ve doktora (1950) çalışmalarını tamamlamıştır. İTÜ’de Sismoloji Enstitüsü kurulurken 1952'de, İnşaat Fakültesi'nin son sınıfına Sismoloji dersi vermeye başlamış, 1953’te enstitüye doçent olarak atanmıştır.
Kazım Ergin’in 1956’da Maden Fakültesi’nin kadrosuna katılmasıyla İTÜ’de Jeofizik Mühendisliği Bölümü'nün kurulması hızlanmıştır. İTÜ Rektörlüğü (1969-1970) de yapmış olan
Prof. Ergin, TÜBİTAK Hizmet Ödülü (1994) ile ödüllendirilmiştir. Maden Fakültesi’nde dekanlık (1962-1964) ve İTÜ rektörlüğü (1970-1974) yapmış olan Prof. Dr. Galip Sağıroğlu (1917-2000) Cenevre Üniversitesi’nde jeoloji dalında doktora çalışmasını tamamlamıştır. 1954’te fakülte kadrosuna atanmış, 1959’da profesör olmuştur (Fotoğraf 5). Maden yatakları ve jeokimya alanında öğretime katkılarıyla Etibank ve Maden Tetkik ve Araştırma (MTA) Enstitüsü hizmet ödülleri almıştır.
Türkiye ve İTÜ’de ilk petrol mühendisliğinin kurucusu Prof. Dr. Ekrem Göksu (1917-1987), MTA bursu ile İsviçre’de ETH’de petrol jeolojisi alanında doktorasını tamamlamıştır. 1954’te fakültenin kadrosuna atanmış, 1960-1962 ve 1973-1974 yıllarında fakülte dekanlığı yapmıştır. Maden Fakültesi dekanı olduğu sırada 1960 darbesi ardından sorunların çıkması üzerine, Prof. Dr. Ekrem Göksu’nun girişimiyle Maçka binasına taşınılabilmiştir (Göksu 1960).
Prof. Dr. Kemal Erguvanlı 1967–1968 yıllarında fakülte dekanlığı yapmıştır. Fakültenin ilk kadrosunda yer alan Kemal Erguvanlı 1959’da Maden Fakültesi’nde Tatbiki (Uygulamalı) Jeoloji Kürsüsü’nün kurulmasına öncülük etmiş, kürsünün profesörü olmuştur (Fotoğraf 5). İnşaat Fakültesi’nde okutulmakta olan jeoloji dersinin yapısını değiştirmiş, 1956-57 ders yılında Mühendislik Jeolojisi adıyla bu dersi vermeye başlamıştır (Erguvanlı 1975, 1978). 1976’da Mühendislik Jeolojisi Türk Milli Komitesi ve Mühendislik Jeolojisi Derneği çalışmalarının öncülüğünü yapmıştır. Fakülte kurulduktan sonra Türkiye’de madencilik ve yer bilimlerinin temel problemleri ve yapılacak araştırmalara öncülük edecek güçlü akademik kadro seçici bir şekilde oluşturulmuştur. Yurtdışında doktoralarını tamamlayanlar akademik kadroya katılırken fakültenin eğitim ve araştırma beklentileri de şekillenmiştir. Bu dönemde fakültede bilimsel araştırma kavramı ve meslekleşme yolunda önemli aşamalar kaydedilmiştir.
Columbia Üniversitesi’nde yüksek lisansını cevher hazırlama alanında tamamlamış Öğr. Gör. Falih Ergunalp (1955) ile aynı alanda Durham Üniversitesi’nde doktorasını yapan Prof. Dr. Turgut Cengiz Bayraktar öncülüğünde 1958’de fakültede Cevher Hazırlama Kürsüsü kurulmuştur. Doktora eğitimini MIT’de izabe alanında yapan Prof. Dr. Recep Safoğlu’nun (1920-2008) gayretleri ile 1957'de metalurji mühendisliği eğitimi başlamıştır. Birmingham Üniversitesi’nde doktorasını tamamlamış olan Prof. Dr. Veli Aytekin (1921-2014) yeni kurulan bu bölümde Tatbiki Metalurji Kürsüsü’ne atanmıştır. 1968-1970 ve 1975-1977 yılları arasında iki dönem İTÜ Maden Fakültesi Dekanlığı görevini yürütmüştür.
MTA bursu ile Paris ve daha sonra Montana Maden Mühendisliği Okulu’nda lisans, Utah Üniversitesi’nde yüksek lisans ve İngiliz hükümeti bursuyla Durham Üniversitesi’nde madencilik alanında doktorasını tamamlayan Prof. Dr. Cemal Birön (1919-2011) Maden Fakültesi’ne 1964 yılında göreve başlamış, Maden İşletmesi ve Makineleri Kürsüsü başkanlığına getirilmiştir. Denizaltı Madenciliği konusunda Japonya’da araştırmalarda bulunan Prof. Dr. Birön, ülkemizde maden mühendisliği dalında ilk profesör olmuştur (Ökten 2008). Ayrıca Columbia Üniversitesi’nde yüksek lisans ve doktorasını tamamlayan Asaf Yenisey Maden İşletmesi Bölümü’ne katılmıştır. Fakültenin eğitim ve öğretim altyapısına yurtdışında madencilik öğrenimi almış yüksek mühendisler de katkı yapmıştır. Bunlar arasında Maden İşletmesi ve Maden Makineleri Kürsüsü kadrolarında görev yapan, Freiberg Maden Akademisi’nde öğretim görmüş G. Tevfik Özen ve Namık Kemal Esmer, Columbia Üniversitesi’nden mezun olmuş Halit Fethi Çorluhan ve Hüseyin Kulaksız yer alır.
Eğitim ve öğretim altyapısı çalışmaları
İTÜ Üniversite Senatosu tarafından Maden Fakültesi’nin kurucu komisyonunda yurtdışında eğitim görmüş Yüksek Maden Mühendisleri Şahap Birgi, Necdet Egeran, Hayri Öğelman, Naci Üçer ve Hadi Yener yer almış, fakültenin ders programı, derslik ve laboratuvarlarının hazırlanması için gerekli çalışmalarda bulunmuştur. Bu süreçte Aachen Teknik Üniversitesi öğretim üyesi Ord. Profesör Carl-Hellmut Fritzsche (1895-1968) fakültenin kuruluş aşamasında ve planlama çalışmalarında yer almış, özellikle ders programı ve laboratuvar ihtiyaçlarını tespit etmiştir. 1952 yılında göndermiş olduğu rapor niteliğindeki mektuplarda maden mühendisliği eğitiminin sadece maden çıkarmaktan ibaret olmadığı, değerlendirilmesi, çeşitli işlemlerle cevher konsantrasyonunun arttırılması, maden işletmesi için gerekli madencilik makineleri, tatbiki jeoloji ve yeraltı ölçmelerinin yanı sıra hukukla ilgili bilgileri de kapsaması gerektiğini belirtmiş, ayrıca staj ve yüksek lisans uzmanlık konularında önerilerde bulunmuştur (İTÜ 1975; Ketin 1983).
Ülkemizde yükseköğretim seviyesinde ilk maden mühendisliği eğitimi veren İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi’nin kurulması ile 1952-1953 ders yılında ilk öğrenciler kabul edilmeye başlanmıştır. Fakülte beş yıllık öğretim sonunda 1957-1958 ders yılında ilk Maden Yüksek Mühendisi diplomalı mezunlarını vermiştir.
1961 yılında İzabe (Metalürji), Jeoloji ve Petrol Mühendisliği bölümlerine öğrenci alınmaya başlanmış, 1972 yılına kadar Yüksek Mühendis yetiştirilmiştir. Maden Fakültesi mezunları özel sektörde ve devlet sektöründe önemli konumlarda mesleklerini geliştirmiş, MTA, TPAO, TKİ, DSİ, Ereğli Demir-Çelik İşletmeleri’nde, sondaj, petrol ve jeoloji alanlarında hizmetlerde bulunmuştur.
Maden Fakültesi'nin ilk mezunları arasında olan Suna Atak, Işık Kumbasar ve Senai Saltoğlu 1958 yılından sonra asistan olarak fakültenin kadrosuna katılmış ve doktora çalışmalarına başlamıştır. Cazibe Arıç ve Nevzat Önol 1955’te fakültede ilk doktora çalışmalarını tamamlayan asistanlardır.
Nezihi Canıtez 1958’de Jeofizik Kürsüsü’ne asistan olmuş, yürütücülüğünü Prof. Dr. Kazım Ergin’in yaptığı doktorasını 1962 yılında tamamlamıştır. Maden Fakültesi’nde ilk on yılda tamamlanan doktora çalışmaları Cazibe Arıç ve Nevzat Önol (1955), Alparslan Can (1960), Nezihi Canıtez (1962), Tuncer Saydam, Işık Kumbasar, Suna Atak (1964), Senai Saltoğlu ve Erdoğan Yüzer (1965) tarafından yapılmıştır.
Eğitimin ilk iki yılında temel bilimler ve temel mühendislik eğitimi, İTÜ'nün güçlü öğretim kadrosu tarafından başarı ile verilmiştir. Fakültede eğitimin başlaması ile meslek derslerinde öğretim elemanı ve laboratuvar yetersizlikleri ile karşılaşılmıştır. Bu nedenle yabancı öğretim üyeleri ve yurtdışında eğitim görmüş yüksek mühendisler de akademik kadroda yer almıştır. Yurtdışından davet edilen yabancı öğretim üyeleri ve uzmanlar Maden Fakültesi’nin gelişmesi için büyük çaba harcamıştır.
İlk madencilik okullarından olan Freiberg Üniversitesi’nde öğretim üyesi olan Ord. Prof. Friedrich Schumacher (1884-1975) uzun yıllar Yugoslavya, Romanya ve Afrika’da jeolog, mineralog ve maden mühendisi olarak çalışmış, İTÜ Maden Fakültesi’nin ilk yıllarında öğretim kadrosunda görev almıştır. 1954-1958 yıllarında Maden Yatakları dersini vermiş, derslerin içerik ve uygulamalarını geliştirmiş, mevcut Jeoloji Müzesi’nin gelişmesinde katkıları olmuştur (İTÜ 1957, 1961a,b).
1955 yılında Clausthal Maden Fakültesi Maden İşletmesi Enstitüsü Ord. Prof. Herbert Wöhlbier ile Ord. Prof. R. Engel kömür üretimi, Prof. Fernand Blondel maden araştırmalarındaki gelişmelerle ilgili dersler vermiştir.
Avusturya Leoben Üniversitesi’nden davet edilen Maden Yatakları Profesörü Dr. W.E. Petrascheck kömür jeolojisindeki problemlerle ilgili seminerler vermiştir (İTÜ 1956). Aynı üniversiteden Prof. Dr. Ernst Bierbrauer misafir öğretim üyesi olarak 1956 yılında gelmiş, fakültenin derslerini ve cevher hazırlama laboratuvar uygulamalarını geliştirmiştir (Ketin 1975).
Clausthal Üniversitesi Maden Fakültesi’nden Prof. Dr. Hubert Becker Petrol Mühendisliği Bölümü’nde ileri seviyede dersler vermiş, uygulamalar yaptırmıştır (Ketin 1975). Prof. Dr. Fritz Mohr, 1962-64 yıllarında Maden Fakültesi’nde maden işletmesi derslerini vermiş, kaya mekaniği prensiplerinin maden işletmeciliği ve yer bilimlerindeki uygulamaları üzerine seminerler düzenlemiştir.
Maden Fakültesi Geliştirme Projesi ile temin edilen Türk-Amerikan hükümetleri arasında gerçekleştirilen AID yardımları ile sağlanmıştır. Colorado School of Mines’dan Prof. Dr. Arthur P. Wichmann (1963'te), Prof. Dr. John S. Winston ve Prof. Dr. Paul H. Anderson’un (1964’te) gelişi ile Metalurji Mühendisliği Bölümü’nün gelişmesi hızlanmıştır.
Bu proje ile Metalurji ve Cevher Hazırlama laboratuvarlarının kurulması, teçhizat ve malzemesi, öğretim üyesi değişimi ve yüksek lisans çalışma ve araştırma olanakları sağlanmıştır. Yüksek Mühendis Erman Tulgar ve Asistan Suna Atak iki yıl süreyle AID bursu kapsamında Colorado School of Mines’da bulunmuş ve yüksek lisans dereceleri almıştır.
Jeoloji Müzesi’nden Maden Fakültesi Müzesi’ne
“Mükemmel olan Jeoloji Müzesi ile dersin konusu büsbütün genişlemiş, bir de Jeoloji Laboratuvarı eklenmiştir. Jeoloji Müzesi’ndeki Türkiye taşları ve Mineraller Koleksiyonu, gerek zenginliği gerekse intizamı bakımından cidden iftihara şayandır.” (Ord. Prof. Dr. Hamdi Peynircioğlu, 1958-1959 İTÜ 30. Yıl Jübile Kitabı, s. 29-30)
Yıldız’daki Şevket Paşa Konağı’nda bulunan Mühendis Mektebi birkaç yıl sonra Gümüşsuyu Kışlası’na taşınmıştır (Sayar 1959). Bu askeri binanın alt katında dersin uygulamasının yapıldığı Jeoloji Laboratuvarı için küçük bir salon ayrılmıştı (Fotoğraf 6 ve 7). Uzun yıllar İstanbul çevresi ve Anadolu’nun çeşitli yerleri ile Avrupa’dan getirilen mineral, maden, fosil, yapı taşları ve farklı jeolojik formasyonları temsil eden kaya örneklerinden oluşan koleksiyon Jeoloji Müzesi’ni oluşturmaktadır (İTÜ 1961). 1930’larda Atatürk’ün mobilyalarını yapan Psalti’nin hazırladığı on adet meşe ağacından cemakânlarda örnekler düzenli bir şekilde korunmaktaydı (Erguvanlı 1983). 1933’te Sayar ve Pamir tarafından yayımlanan İstanbul’un batısında bulunan omurgalı fosilli genç çökel istifteki bulgularla ilgili özgün ilk paleontoloji çalışmasının örnekleri de bu koleksiyonda yer almıştır.
İnşaat Fakültesi, 1952 yılında Taşkışla binasına taşınınca Jeoloji Müzesi binanın giriş katında bulunan geniş koridorda, Gümüşsuyu ve Dolmabahçe’ye bakan köşedeki büyük dikdörtgen alana yerleşmiştir (Fotoğraf 8 ve 9). Binada, müzeye gelen örneklerin mikroskopta incelenebilmesi için ince kesitlerinin hazırlanacağı bir atölye ayrılmıştır (Sayar 1959).
Askeri binanın restorasyonu tamamlanınca Maden Fakültesi 1961 yılında müze dolapları ve tüm materyaller Taşkışla’dan Maçka’ya taşınmıştır (İTÜ 1961). İTÜ Maden Fakültesi Müzesi olarak cadde üzerinde bulunan ana kapıdan girişteki mermer merdivenlerden çıkılan birinci kat koridoru üzerinde yer almıştır. Ord. Prof. Malik Sayar’ın gayretleri ile başlatılan bu koleksiyon Ord. Prof. F. Schumacher’in katkıları ile geliştirilmiş bu yıllarda üniversite kılavuzlarında adı Maden Fakültesi Maden Yatakları ve Mineraloji Müzesi olarak geçmektedir (İTÜ 1975). Maden Yatakları dersinin uygulamaları için getirilen mineral ve maden örnekleri de sistematik olarak, müzede, teşhir dolaplarına yerleştirilmiştir (Fotoğraf 10). 1970’li yıllarda Maçka’daki Mühendislik Mimarlık Fakültesi (MMF) Maden Mühendisliği Bölümü’nde Prof. Dr. Ersen Çoğulu ile Asistan Recep Hayri Eren’in birlikte verdikleri Maden Yatakları dersinin kayaç koleksiyonu da (bu bölümün fakülteye devredilmesiyle) müze koleksiyonuna eklenmiştir.
1988 yılında Maden Fakültesi’nin Ayazağa Kampüsü’ne taşındıktan sonra Maden Fakültesi Müzesi, daha önce Maçka binasında olduğu gibi sergilenememiştir. Binada müze için özel bir alan hazırlanmadığı için koleksiyonlar koridor ve ilgili anabilim dallarının laboratuvarlarına dağılmıştır. İTÜ Maden Fakültesi Mineraller ve Kayaçlar Müzesi adıyla koridorlarda teşhir edilen örneklerin bir bölümü Prof. Dr. Işık Kumbasar yürütücülüğünde gerçekleştirilen Türkiye Mineral Araştırma ve Geliştirme Projesi kapsamında hazırlanmıştır. Müze koleksiyonları 2018’de Maden Fakültesi Dekanlığı ve Maden Fakültesi Vakfı’nın desteğiyle Mineraloji-Petrografi çalışma grubu tarafından yeniden derlenmiştir. Yenilenen teşhir dolapları ve aydınlatma sistemi ile müze fakültenin koridorlarında yeni düzenini almıştır (Fotoğraf 11).
Prof. Dr. Nilgün Okay
İTÜ Maden Fakültesi
Jeoloji Mühendisliği Bölümü İTÜ
Kaynakça:
Bilge M., Zorlu T., Barutçu B., Neftçi A. (2010). 1909-1929 Yıllarına Ait İTÜ Arşiv Katalogları Işığında Mühendislik Eğitimi Tarihimi ze Bir Bakış, İTÜ Vakfı Dergisi (56): 53-63.
Çeçen K. (1990). İstanbul Teknik Üniversitesi’nin Kısa Tarihçesi, İTÜ Bilim ve Teknoloji Tarihi Araştırma Merkezi. Yayın No: 7, s. 33-35, İstanbul.
Ergin K. (1975). İTÜ’de Jeofizik öğretiminin Gelişimi. İTÜ Maden Fakültesi 1975- 1976 Kılavuzu. İTÜ Matbaası.
Erguvanlı K. (1948). Halil Edhem ve Jeoloji. Halil Edhem Hatıra Kitabı,Cilt II, s. 27-32. Türk Tarih Kurumu Yayını.
Erguvanlı K. (1952). Türkiye'nin İlk Maden Mühendisi İbrahim Ethem Paşa, Türkiye Jeol. Kur. Bült. 3/2. 129-132.
Erguvanlı K. (1967). Jeoloji Öğretiminin Teknik Üniversitede Gelişimi. Maden Fakültesi Kılavuzu (1967-1968). İstanbul Teknik Üniversitesi Matbaası, Gümüşsuyu.
Erguvanlı K. (1978). Türkiye’de Jeoloji Konusunda İlk Yayınlar. Yeryuvarı ve İnsan 3(4): 5–12.
Erguvanlı K. (1983). Maden Fakültesi'nde 30 Yıl Anılar-Belgeler, İTÜ Maden Fak. 30. Yıl Bülteni.
Göksu E. (1967). Türkiye’de Madenciliğin Tarihçesi, Maden Mecmuası, İTÜ Mad. Fak. Talebe Cemiyeti Yayını.
Günergün F. (2012). Türkiye’nin Yer Bilimleri Araştırmalarına Katkılarından Kesitler (1900-2010): Tarihsel Gelişim ve 1923-66 Dönemi İçin Bir Bibliyografya, Ankara: TÜBA Yayınları, s.14-85.
İTÜ (1949). 1948-1949 Öğretim Yılı Kılavuzu, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
İTÜ (1951). Guide Pour L'Année Universitaire 1950-1951. İTÜ Universite Technique d’Istanbul. Teknik Üniversitesi Matbaası, İstanbul.
İTÜ (1956). 1955-1956 Öğretim Yılı Kılavuzu, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
İTÜ (1957). The Guide of The Technical University of Istanbul To The Academic Years of 1956-1957, Kutulmuş Basımevi. İstanbul.
İTÜ (1958). Teknik Üniversite Günü 1957-1958. Berksoy Matbaası, İstanbul. s. 25-28.
İTÜ (1959). 30. Yıl Jübile Kitabı İTÜ. 1958-1959, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
İTÜ (1961a). Fakülteyi Maçka’ya Taşırken -21 Nisan 1961 İTÜ Maden Fakültesi.
İTÜ (1961b). Maden Fakültesi Öğretim Kılavuzu 1961-1962, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
İTÜ (1963). 1946-1956 Yıllarında İstanbul Teknik Üniversitesi. T.C. İstanbul Teknik Üniversitesi, sayı: 545. Teknik Üniversite Matbaası, İstanbul.
İTÜ (1968). Maden Fakültesi Kılavuzu (1967-1968). İstanbul Teknik Üniversite Matbaası, Gümüşsuyu.
İTÜ (1975). Maden Fakültesi 1975-1976 Kılavuzu. İTÜ Matbaası Gümüşsuyu.
Kaçar M., Zorlu T., Barutçu B., Bir A., Ceyhan C.O., Neftçi A. (2012). İstanbul Teknik Üniversitesi ve Mühendislik Tarihimiz. İTÜ Vakfı Yayını, İstanbul.
Ketin İ. (1979). Türkiye’de jeoloji araştırmalarının ve jeoloji haritalarının kısa tarihçesi. Yeryuvarı ve İnsan 4(1): 15–17.
Ketin İ. (1983). Maden Fakültesi ve Bölümlerinin Gelişimi, İTÜ Maden Fak. 30. Yıl Bülteni.
Okay N. (2022). Yüksek Mühendis Mektebi’nden Teknik Üniversite’ye: Çok- Disiplinli Mühendislik Eğitiminde Jeoloji. Türkiye’de Mühendislik ve Mimarlığın 250 Yılı Uluslararası Sempozyumu. 19-21 Mayıs 2022. İTÜ.
Ökten G. (2008). ‘Madenciliğe Yön Verenler - Cemal BİRÖN’ (Derleme), Yurt Madenciliği Geliştirme Vakfı, Ocak, 86 s.
Pamir H.N. (1966). Ord. Prof. Hamit N. Pamir’in Teşekkürü. Ord. Prof. Hamit N. Pamir’in 50’nci Meslek Yılı Jübile Toplantısı. S. 28. Ankara.
Sayar M.A. (1959). Mektep Hakkında Bazı Hatıralar. Otuz Hizmet Yılını Dolduran Öğretim Üyelerimizin Jübileleri 1957-1958 ve 1958-1959. İTÜ Kütüphanesi Sayı: 408, s.32-35.
Uluçay Ç., Kartekin E. (1958). Yüksek Mühendis Okulu, İTÜ Kütüphanesi, Sayı 389, İstanbul.