“Bilgi üretim ve transferi hızının sınırları zorladığı, ‘çağı yakalamak’ tabirinin anlamını yitirmeye başladığı günümüzde dünya çapında tanınırlık ve bilinirlik, ancak bilim ve teknolojiye yön vermekle mümkündür. İTÜ Makina Fakültesi, diğer İTÜ fakülteleri gibi pek çok dünya üniversiteleri sıralamalarında ülkemizdeki liderliklerini korurken global olarak da yukarı tırmanışını sürdürmektedir…”
Ülkemizde makina mühendisliği eğitimi, 1866’da Mekteb-i Bahriye-i Şahane’de açılan buhar makinaları koluna kadar dayandırılabilir. Modern anlamda gemi makinaları veya gemi makinaları işletmesi alanında eğitim yapan bu okuldan 1870’te mezun olan Ahmet Besim Paşa 1873-1909 arası tersanede başmühendis olarak çalışmış ve 1902 yılında tasarlayıp The Mechanical World dergisinde yayımladığı buhar makinasını ülkemizdeki gemilerde kullanmıştır. Bu anlamda kendisini, ülkemizde yetişen ilk makina mühendisleri arasında saymak mümkündür.
Bundan sonraki en önemli teşkilat, şüphesiz, İstanbul Darülfünunu’nun Fen Fakültesi bünyesindeki Elektromekanik Enstitüsü’dür. 1924’te dönemin İstanbul Darülfünunu Fen Fakültesi Reisi Hüsnü Hamid Bey’in mühendislik eğitimi ve buna uygun teşkilatın Darülfünun’da oluşturulması üzerine bir planı ile başlayan süreç, İstanbul Darülfünunu’nun Fen Fakültesi’nde Ekim 1926 yılında Elektromekanik Enstitüsü’nün kurulmasıyla sonuçlanmıştır. Nancy Üniversitesi Fen Fakültesi Elektroteknik ve Uygulamalı Mekanik Ensitüsü modeli ile 3 senelik bir programa sahip bu programı başarıyla tamamlayan öğrenciler ‘Makina ve Elektrik Mühendisliği Ruusu’nu hak etmişlerdir.
1773 senesinde kurulan Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun, çeşitli reformlar, isim ve işleyiş değişiklikleri sonrası 1909 yılında ‘Mühendis Mekteb-i lisi’ adıyla tamamen sivilleştirilmiş ve idaresi Nafia Vekaleti’ne bırakılmıştır. 1928’in başlarında, o zamanki adıyla Mühendis Mekteb-i lisi’nde bir dönüşüm planlanmıştır. Şubat 1928’de Ankara’da yapılan geniş katılımlı bir toplantıda okulun adı ‘Yüksek Mühendis Mektebi’ (YMM) olmuş; okul tüzelkişilik kazanmış; yol ve demiryollar, makina ve elektrik, mimari ve inşaat ile su inşaatı şubelerinin açılması planlanmıştır. Eğitim verecek yetişmiş eleman eksikliği gerekçesiyle makina ve elektrik şubesinin açılması ileri bir tarihe bırakılmış ve mevcut öğrencilerden uygun görülenlerin eğitim için Avrupa’ya gönderilmesi kararlaştırılmıştır. Aynı yıl İsviçre’ye gönderilen 3 öğrenci arasında, dönüşünden sonra uzun yıllar Makina Fakültesi’ne hizmet eden Ord. Prof. Hilmi İleri de vardır.
Bu dönemde İstanbul Darülfünunu’nda da yeniden yapılanma planlanmıştır. İstanbul Darülfünunu’nun ilgasını öngören 2252 sayılı kanunun 3. maddesinde, bu yapılanmanın bir parçası olarak, “Nafıa Vekilliğine bağlı olan Yüksek Mühendis Mektebi(’ni) … İstanbul Üniversitesi teşkilatı arasına almağa İcra Vekilleri Heyeti mezundur” denilmiştir. 1 Ağustos 1933 tarihinden 31 Mayıs 1934 tarihine kadar bir geçiş süresi öngörülmüş ve bu süre içerisinde devam edecek eğitim işleri Maarif Vekilliği’ne bırakılmıştır. Bu süre içerisinde İstanbul Darülfünunu’nun Fen Fakültesi’ne bağlı Elektromekanik Enstitüsü, YMM’ye taşınarak eğitime geçici olarak burada devam etmiştir. Mühendis mektebi hocalarının gayretleriyle YMM’nin 1933’te lağvedilen İstanbul Darülfünunu’nun yerine kurulan İstanbul Üniversitesi’ne bağlanması teşebbüsü, tam tersi bir sonuç doğurmuş ve enstitü YMM’ye devredilerek 1934 senesinde YMM Elektromekanik Şubesi eğitime başlamıştır. Çeşitli sebeplerle eğitim süresinin değiştirilmesi dolayısıyla 1938 senesinde bu şube Elektrik Şubesi ve Makina Şubesi olarak ayrılmıştır.
Makina mühendisliği eğitiminde ilk ihtisaslaşmalar
YMM (ve 1941 sonrası İstanbul Yüksek Mühendis Okulu) Makina Şubesi, çağı yakalayan İTÜ anlayışı gereği kuruluşunu takiben nitelikli teknik eleman yetiştirme amacı doğrultusunda çeşitli kollara ayrılmıştır. Bunlardan ilki, 2. Dünya Savaşı sırasında önemi ortaya çıkan havacılık sanayii için eleman yetiştirmek üzere 1941 senesinde açılan ‘Tayyare Şubesi’dir. 1941 tarihinde Türk Hava Kurumu’ndan Nafıa Vekâleti’ne giden yazıda ülkedeki uçak mühendisi ihtiyacına dikkat çekilmiş, o dönem ülkemizde bulunan Polonyalı uçak mühendislerinin müfredatı oluşturmak ve derslerin bir kısmını vermek konularında yardımcı olacağı belirtilmiştir. Takip eden öğretim yılı ile Yüksek Mühendis Mektebi’nin Makina Şubesi içerisinde ‘Tayyare Mühendisliği Kolu’ eğitime başlamıştır.
Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun, Türk donanması için gemi inşaatı ve haritacılık alanında eleman yetiştirmek amacı ile kurulmuştur. Bu bakımdan gemi inşaatı, Türkiye’de ilk teknik eğitim yapılan mühendislik alanıdır demek mümkündür. İlerleyen dönemde sivil mühendislik sivil bir yapıya dönerken gemi inşaatı eğitimi askeri düzende devam etmiştir. Ülkedeki sivil gemi inşaatı ve gemi makinaları mühendisi ihtiyacı, lise eğitimini takiben yurtdışına eğitime gönderilen elemanlar tarafından karşılanmıştır. Geniş bir bilgi birikimine sahip olunan gemi ve deniz inşaatı işleri ile bu işlerin eğitiminin bir organizasyona bağlanması, Makina Şubesi’nde Gemi İnşaat Kolu’nun 1943 senesinde açılmasıyla gerçekleşmiştir.
1944 – İTÜ Makina Fakültesi
İstanbul Teknik Üniversitesi ile 1944 senesinde kurulan dört fakülteden biri olan Makina Fakültesi, tarihi sıralama bakımından İnşaat ve Mimarlık fakültelerinden sonra gelmektedir.
Yüksek Mühendis Okulu’nun İTÜ’ye dönüşmesiyle beraber Makina Şubesi Makina Mühendisliği, Uçak İnşaatı Mühendisliği ve Gemi İnşaatı Mühendisliği kollarına sahip Makina Fakültesi olarak teşkilatlandırılmıştır. İlk Dekanı Prof. Dr. Ratıp Berker’dir. Kuruluş döneminde fakültenin amaçları aşağıdaki gibi sıralanmıştır:
a) Memleketimizin muhtaç bulunduğu makina, uçak ve gemi inşaatı sahası için yüksek mühendis yetiştirmek,
b) Araştırma yapmak, memleketimizin makina tekniği seviyesini yükseltecek çalışmalarda bulunmak; sanayi hayatımızla yakından temaslar temin ederek işbirliği yapmak, halka bu teknik sahada rehberlik etmek,
c) Araştırmaların ve buluşların sonuçlarını yayımlamak suretiyle bu bakımdan da memlekete hizmet etmek.
Kuruluş aşamasında Makina Fakültesi’nde Mekanik, Yüksek Matematik, Fizik, Kimya, Isı, Makina Elemanları, Uçak, Motorlar, Buhar Makinaları, Gemi İnşaatı I-II, Teknoloji Kürsüleri yer almaktadır. Bu kürsüler zaman içerisinde genişlemiş, değiştirilmiş, bölünmüş ve hatta yeni fakültelerin öncülleri olmuştur. Zaman içerisinde değişen yönetmelikler ve teşkilatlanma esasları neticesinde bu kürsüler yerlerini önce ‘birim’lere bırakmış ve son olarak Makina Mühendisliği Anabilim Dalı çatısı altında birleşmiştir.
Makina Fakültesi’nin gelişmesi ve öncülü olduğu fakülteler
İstanbul Teknik Üniversitesi’nin kuruluşu ile eski yönetmelikler, fakültelerin amaç ve ihtiyaçları doğrultusunda yeniden düzenlenmeye başlamıştır. Makina Fakültesi, farklı kolların ders programlarını ve mezuniyet şartlarının tespit edildiği 1949’a kadar bir geçici öğretim yönetmeliğini tatbik etmiştir. Senatonun Haziran 1949’da kabul ettiği yeni bir yönetmelik ile mezuniyet şartı olarak ‘diploma travayı’ getirilmiştir. Buna göre öğrenciler, kürsülere başvurarak bu kürsülerin vereceği bir konuda dönemlik 225 saatlik bir çalışmayı tamamlayarak bir bitirme ödevi hazırlayacaklardır. İlk diploma çalışmaları, 1955-1956 öğretim senesinde mezun olan öğrenciler tarafından yapılmıştır. Yapılan bu bitirme çalışmalarında ‘İmal Usulleri’ ve ‘Vargel Tezgâh’ gibi klasik makina mühendisliği konularından ‘Prodüvikte Ölçmesi’, ‘Bir Fabrikada Zaman Etütleri’ gibi günümüzde endüstri mühendisliği alanında değerlendirilebilecek konulara kadar geniş bir yelpaze görmek mümkündür.
1955 senesine gelindiğinde Mekanik Kürsüsü’nün ‘Mekanik ve Akışkanlar Mekaniği’ ismini aldığını, Uçak Kürsüsü’nün ‘Uçak Elemanları ve Motorları’ ile ‘Uçak İnşaatı’ Kürsüleri olarak ikiye ayrıldığı görülmektedir. Ayrıca ‘Su Makinaları’, ‘Takım Tezgâhları ve Fabrika Organizasyonu’ ve ‘Ziraat Makinaları’ kürsüleri eklenmiş, Fizik ve Kimya Kürsüleri 1953 senesinde Maden Fakültesi’nin temelini oluşturmuş ve Makina Fakültesi’nden ayrılmıştır.
1949 yönetmeliği ile 1 devre mezun verildikten sonra işleyişteki aksaklık ve eksikliklerin düzeltilmesi ve eğitim kalitesinin arttırılması için 1955’te yeni bir öğretim ve imtihan yönetmeliği yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik ile bazı derslere önşartlar getirilirken Genel Makina Şubesi’nde Kuvvet Makinaları, Prodüksiyon, Isı Tekniği ve Tekstil kolları, Uçak Şubesi’nde ise Uçak İnşaatı ve Prodüksiyon kolları açılmıştır. Seçimli derslerin yanı sıra diploma çalışmasının da seçilen kola göre belirlenmesi sağlanmıştır.
Makina Fakültesi bünyesinde mevcut bulunan Gemi Şubesi ve ilişkili kürsüler zaman içerisinde gerek sanayiye gerekse akademiye yaptığı hizmetlerle büyümüştür. Neticede Gemi İnşaatı Fakültesi kurulması hususu gündeme gelmiş ve böyle bir fakültenin kurulması kararı İTÜ Rektörlüğü’ne iletilmiştir. Yeni fakültenin teşkilat kanun tasarısı Makina Fakültesi tarafından hazırlanmış ve senatodan geçen tasarının Millî Eğitim Bakanlığı’na iletilmesi ile Gemi İnşaatı Fakültesi kurulmuştur. Fakülte sonradan ‘Gemi İnşaatı ve Deniz Bilimleri Fakültesi’ adını almıştır.
1983’te kurulan Uçak ve Uzay Bilimleri Fakültesi’nde yer alan Uçak Mühendisliği Bölümü, Uçak İnşaatı Kürsüsü ile başlayıp zaman içerisinde büyüyerek Uçak Elemanları ve Motorları ile Uçak İnşaatı kürsülerinden oluşmuştur.
1963-1964 öğretim yılında İTÜ Senatosu Endüstri Mühendisliği öğretiminin teşkilatı ve uygunluğu ile ilgili malumat vermek üzere görevlendirilen komisyon bir fakültenin mutlaka kurulmasını ancak öncelikle bir bölüm/şube kurulmasının daha doğru olacağını bildirmiştir. Üniversitenin ikili öğretime geçmesi sırasında, 1969-1970 öğretim yılında, Makina Fakültesi bünyesinde Sanayi Şubesi 20 öğrenci ile eğitim vermeye başlamıştır. 1973-1974 öğretim yılında ise Mühendislik Mimarlık lisans sonrası eğitimine başlanmıştır. 1982 yılında 2547 sayılı Yüksek Öğretim Kurumu Kanunu’nun çıkmasıyla birlikte İşletme Mühendisliği Fakültesi’nin adı İşletme Fakültesi olarak değiştirilmiş; Sanayi Mühendisliği Bölümü, Endüstri Mühendisliği Bölümü adıyla bu fakültenin çatısı altında eğitim vermeye başlamıştır.
Tekstil mühendisliğinin konuları ile ilgili çalışmalar Makina Fakültesi’nde ilk günden itibaren yapılmaktadır. 1955 yılında fakülte bünyesinde Tekstil Kürsüsü ve Tekstil Laboratuvarı kurulmuş, ilerleyen yıllarda Genel Makina Bölümü içerisinde Tekstil kolu eklenmiştir. Gün geçtikçe genişleyen bu kürsü nihayet 1983 yılında Tekstil Mühendisliği Bölümü haline gelmiştir. 2004 yılında Tekstil Teknolojileri ve Tasarımı Fakültesi’nin kurulmasıyla bölüm bu fakülte çatısı altına girmiştir.
Günümüzde Makina Fakültesi
Makina Fakültesi 2022 bahar dönemi sonu itibariyle 1517 kadın 13378 erkek olmak üzere toplam 14895 mezun vermiştir. Bu mezunlar arasında Orhan Öcalgiray ve Ekrem Elginkan gibi sanayide, Ahmet Cemal Eringen ve Emin Turan Onat gibi akademide, Mehmet Turgut ve Necmettin Erbakan gibi siyasette ve burada sayamayacağımız kadar çok farklı alanlarda pek çok öncü ve önemli isimler yer almaktadır.
Fakülte, toplam 58000 m2 alana 11400 m2 dersliğe, 13100 m2 laboratuvar alanına, 186 öğrenciye ev sahipliği yapan 9400 m2 kapalı alana sahip 2 öğrenci yurduna, 3360 m2 kapalı 2750 m2 açık spor alanına, 390 m2 toplantı ve konferans salonlarına sahip Gümüşsuyu Yerleşkesi’nde eğitim ve araştırmaya devam etmektedir.
Bilgi üretim ve transferi hızının sınırları zorladığı, ‘çağı yakalamak’ tabirinin anlamını yitirmeye başladığı günümüzde dünya çapında tanınırlık ve bilinirlik, ancak bilim ve teknolojiye yön vermekle mümkündür. İTÜ Makina Fakültesi, diğer İTÜ fakülteleri gibi pek çok dünya üniversiteleri sıralamalarında ülkemizdeki liderliklerini korurken global olarak da yukarı tırmanışını sürdürmektedir. Biyomekanik, biyomoleküler mühendislik, nanoteknoloji gibi disiplinler arası çalışmalara ihtiyaç duyulan alanlarda gerekli olan kadroya ve laboratuvar imkânlarına sahip fakülte, dün ve bugün olduğu gibi yarın da çağın gereksinimlerine cevap verecek teknoloji ve insan kaynağını üretmeye, geçmişinden aldığı güç ile devam etmektedir.
Prof. Dr. Ekrem Tüfekçi
Dr. Öğr. Üyesi Uğurcan Eroğlu
İTÜ Makina Fakültesi
Kaynaklar:
Baykal, R. (2015). Mühendishane-i Bahri-i Hümayun’dan İTÜ Gemi İnşaatı ve Deniz Bilimleri Fakültesi’ne: Gemi İnşaatı ve Deniz Teknolojisi Mühendisliği Tarihi. İTÜ Vakfı Yayınları.
Dölen, E. (2010). Türkiye Üniversite Tarihi. 2: Cumhuriyet Döneminde Osmanlı Darülfünunu (1922-1933). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
İstanbul Darülfünunu’nun ilgasına ve Maarif Vekâleti’nce yeni bir üniversite kurulmasına dair kanun. (1933, 6 Haziran). Resmî Gazete (Sayı: 2420).
İstanbul Teknik Üniversitesi Makina Fakültesi Öğretim ve İmtihan Yönetmeliği. (1949, 1 Ağustos). Resmî Gazete (Sayı: 7269).
İstanbul Teknik Üniversitesi Makina Fakültesi Öğretim ve İmtihan Talimatnamesi. (1955, 12 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 8979).
İTÜ Rektörlüğü. (1963). 1946-1956 Yılları Arası İstanbul Teknik Üniversitesi. Teknik Üniversite Matbaası.
Uluçay, Ç., Kartekin, E. (1958). Yüksek Mühendis Mektebi: Yüksek Mühendis ve Yüksek Mimar Yetiştiren Müesseselerin Tarihi. Berksoy Matbaası.